Сталин
Оросын нэрт зохиолч, түүхч Эдвард Радзинскийн “Сталин” хэмээх шуугиан тарьсан баримтат туужийг Баабарын орчуулгаар “НЭПКО” хэвлэлийн газраас хэвлэн гаргасан нь номын худалдаанд нэгэнт гарчээ. Энэ дугаартаа уг зохиолын төгсгөлийн бүлгийг сонирхуулж байна.
ТРИЛЛЕРИЙН ТӨГСГӨЛ
Эзэн тэгээд л амар яваад өгчихсөнгүй. Москвад түүний ард түмэнтэй салах ёслол нь цуст үйл болсон.
Түүний шарилыг Баганат танхимд байрлуулсан, харин мянга мянган хүмүүс гудамжинд гарлаа. Хот болгоноос богоон богооноор хүмүүс бурхантай салах ёс гүйцэтгэхээр ирлээ...
Тэрхүү нарлаг өдөр хажууд зогсож байсан охины нүд ухаангүй болон гөлийгөөд ирснийг би санаж байна. Шахцалдсан олон бид хоёрыг хавччихсан юм. Гэнэт бүгдээрээ зайлан хөдлөхөд хүмүүс энд тэндгүй нуран унаж байв. Хүмүүст өргөгдөөд ирлээ, тэгснээ хэвтээ хүн дээр бүдэрч унав... Шахалдаанаас арай гэж мултраад гудамжны цардмал зам дээр өнхөрч унаснаа л санаж байна. Гадуур хувцас юу ч үгүй урагджээ, гэхдээ л би амьд байна...
Тэр өдөр хүмүүс мянгаараа гишгүүлж үхсэн. Сталин буцахдаа ч цус урсгахгүй байж төвдсөнгүй... Бяц дарагдсан эдгээр амь түүний урьд нь устгасан сая сая амьтай ингэж нийлсэн юм.
1953 оны III сарын 5-нд бас нэг хүн нас барсан юм. Харин түүний үхлийг хэн ч анзаарсангүй. Энэ бол Сергей Прокофьев. Бэлбэсэн эхнэр нь ганц ч болов цэцэг олчих санаатай их ч гүйж, гээд бүх юм хаалттай, хаана ч худалдаалдаггүй. Аугаа хөгжмийн зохиолчийн шарил дээр ядахнаа нэг юм олоод тавьчих гэсэндээ хөршийнх нь авгай тасалгааны бүх цэцгээ хяргажээ. Энэ үед Прокофьевийн хайртай төгөлдөр хуурч Святослав Рихтер Баганат танхимд Жолоодогчийн шарилын дэргэд тоглохоор дуудагдан Тиблисээс тусгай онгоцоор ирж явлаа. Онгоцонд тэр чигээр нь цэцэг чихсэн тул Рихтер хурц үнэрт нь золтой л муужирч үхсэнгүй...
Оршуулгын комисс завсарлагагүй хуралдаж Жолоодогчийг мөнхжүүлэх арга болгоныг олох гэж мурчийцгаана. ”Нөхөр Сталины цогцсыг удаан хугацаагаар хадгалагдахаар бодон занданшуулж В.И.Лениний Бунханд тусгайлан байрлуулах нь зүйтэй гэж комисс үзэж байна. Нөхөр Сталины цогцосыг цэргийн дүрэмт хувцастай нь, ЗХУ-ын баатрын тэмдэг, Социалист хөдөлмөрийн баатрын тэмдэг, мөн одонгийн лентийг нь энгэрт нь зүүж авсанд байрлуулна... Гүнгэрвааг бүтээх тухай төслийн тогтоолыг бэлдэх шаардлагатай”.
Түүнийг занданшуулахтай холбогдуулан мөрдэс, мүндирын товч, баатрын таван хошууг алтаар бүтээв.
Хоёр дахь большевик бурханы дотроо муми агуулсан гүнгэрваа ийнхүү Бунханд байраллаа.
Бунханд түүнийг байрлуулахад өөрийг нь алсан үнэнч тойрон хүрээлэгчид нь эгнэн зогсчээ: Маленков чихтэй малгайтай, Хрущев папахтай, харин Берия хавчиг шилнийхээ дээгүүр өргөн хүрээтэй бүрх духдуулсан нь кинонд гардаг мафи шиг харагдана. Хөнөөсөн шүтээнээ тэд алдаршуулна.
Оршуулгын дараа түүний тойрон хүрээлэгчид ганц хүүг нь тасралтгүй чагнан мөрдөх боллоо. Ерөнхийлөгчийн архиваас би түүний ярианы бичлэгийг олсан юм.
Василий (жолооч Февралевтэй оршуулгын тухай ярьж байгаа юм): “Хичнээн хүн даруулж үхэв ээ, аймаар юм! Би бүр Хрущевтэй хэрэлдсэн гээ... Холбооны Ордонд ч аймаар юм болсон. Шилээвэр барьчихсан нэг эмээ ирлээ... Шарилын хүндэт харуулд Маленков, Берия, Молотов, Булганин гээд л бүгдээрээ зогсож байна... Гэнэт нөгөө эмээ чинь тэдэнд хандаж: “Муу шаарнууд алчихаад баярлаад зогсож байна уу! Хараал чинь хар толгойд чинь тусна даа!”.
Эцгийгээ үхснээс гурван долоо хоногийн дараа агаарийн нисэх хүчний дэслэгч генерал Василий Сталин цэргийн дүрэмт хувцас дахиж өмсөх эрхгүйгээр армиас халагдлаа. Дахиад нэг сар өнгөрөхөд тэрээр баривчлагдав. Ханхүү маань шоронгоос дөнгөж 1961 оны хавар суллагдсан юм. Үхэх гэж суллагджээ.
Түүнийг Казань руу цөлсөн. Удалгүй тэндээ 1962 оны III сарын 19-нд өөд болжээ.
Эсвэл Эзэний тогтоосон уламжлал ёсоор өөд болоход нь тусалсан юм болов уу?
Василийгийн араас түүнийг суулгасан Берия өөрөө шоронд ирлээ.
Түүнийг буудан хороосон тэмдэглэл байна: “Түүний гарыг ард нь гавлаад модон хананд шаасан дэгээтэй холбож уяв. “Би нэг юм хэлье л дээ...” –хэмээн Берия орилон гуйна. Харин Ерөнхий прокурор тушаал өгч: “Наадахынхаа аманд алчуур чих” – гэлээ. Аман дахь алчуурын дээхнээс бүлтэрч унах шахсан нүд гялалзана. Офицер гохоо дарахад сум духных нь гол хавьцаа туслаа”.
Дараа нь Маленков, Молотов, Каганович... нар ээлжлэн нурж уналаа. Эцэст нь – Хрущев.
Тойрон хүрээлэгчид нь биенээ хэмэлж байх тэр үесд түүний эзэнт гүрнээр нэг заваан хөвөнтэй хүүрчигтэй хүмүүс тэнүүчлэнэ. Түүний хорих лагериас хүмүүсийг үй олноор нь суллажээ. Алексей Каплер (түүний охины дурлаж байсан хүн) бас суллагдав. Олон жилийн дараа Каплер надад ингэж ярьсан юм: “Би нэгэн цэцэрлэгт талбайд очин чулуун дээр суугаад тоглож байгаа хүүхдүүдийг харан ямар ч юм бодолгүй гөлрөн суулаа... Нэг жаал миний хажуугаар инээд алдсан гүйсээр одов. Хүүхдийн ямар ч хамгаалалтгүй туранхай хөл жирэлзэнэ. Юу болсон юм бол доо... Би уйллаа. Яг л хүүхэд шиг ичиж зовох юмгүй енгэнэтэл уйлж гарсан... Өршөөгөөд л... өршөөгөөд л... өршөөгөөд л...”
Хамаг үнэнийг нь Хрущев нүцэглэж тавьсан ч гэсэн Сталин Бунханд хэвтсээр байлаа. Би түүнийг харснаа сайн санадаг юм: хүүхэлдэйнийх шиг болтлоо авчсан Лениний толгойтой харьцуулахад бүр амьд юм шиг нүүрэн дээр нь ширүүн сахал нь сөрвийнэ.
Бүүр найман жил өнгөрсөн хойно түүнийг Бунхнаас зайлуулсан юм.
Кремлийн хорооны хамаандлагч Ф.Конев дурсахдаа: “1961 оны X сарын 31-нд сэргийлэх ангийнхан Улаан талбайг цэвэрлэж, орох гарцыг хаав. Харанхуй болсон хойно Кремлийн хананы дэргэд булш ухах ажил эхлүүлэх шийдвэр ирлээ. Сталины цогцсийг шилэн гүнгэрвээнаас нь гаргаж улаан даавуугаар ороосон авсанд байрлууллаа. Сталин яг л амьд юм шиг харагдана. Ажиллагсад багажаа хаяад салгангаа уйлалдаж гарав. Мундирын алтан товчийг гуулиар солилоо, мөн алтан мөрдэсийг нь хуулж авав. Дараа нь биеийг нь хар өнгийн торон шаанд ороож, царайг нь ил үлдээв. 22 цагт дахин оршуулгын комисс ирсэн. Төрөл төрөгсөдөөс нь хэн ч байлцаагүй... Минут хүндэтгэн дуугүй зогсоод шарилыг нүхэнд хийв. Нүхийг хоёр давхар төмөр бетон хавтангаар даруулах заавар ирсэн байсан. (Авснаасаа эргээд гараад ирэх вий гэсэн юм шиг - Э.Р.) Гэвч бид зүгээр л шороогоор булсан.
ЗУУНЫ ТӨГСГӨЛ
Горбачёв засгийн эрхэнд гарч перестройка эхэлснээр хүмүүс өнгөрсөн амьдралаа эргэж нэг харлаа
Тэр үед би энэ захидлыг авсан юм:
“Пепеляев Юрий Николаевич танд захидал бичиж байна. Өөрийн овгийн талаар би эртнээс судалэ байгаа нэгэн. Хэрэв бололцоотой бол та миний төрөл төрөгсөдийн тухай мэдэх зүйлээ тодорхой бичээрэй. Юу гэвэл:
Пепеляев Н.М.- хаант засгийн хошууч генерал, 1916 онд дэлхийн дайнд нас барсан.
Пепеляев В.Н. – Колчакын армид засгийн газрын тэргүүн байгаад 1920 онд Эрхүүд буудуулсан.
Пепеляев А.Н. дэслэгч генерал Колчакын Сибирийн I армийн хамаандлагч, дараа нь Алс Дорнодод дайтаж яваад олзлогдсон, 1938 онд буудуулсан.
Пепеляев Л.Н. – цагаан офицер, иргэний дайнд алагдсан.
Пепеляев М.Н. – хаант засгийн армийн штабын ротмистр, 1933 онд шүүхээр орж хорих лагерьт амь үрэгдсэн.
Пепеляев А.Н. – Колчакын армийн эмч, 1942 онд яллагдсан, 1946 онд Сибирийн хорих лагерьт үрэгдсэн.
Пепеляев А.И. – Эсер намын гишүүн, 1918 онд Пермийн ЧК буудан хороосон.
Пепеляев М.Е. – миний өвөг эцэг, Бийскт амьдарч байгаад гучаад онд шийтгэгдсэн.
Пепеляев М.И. – Бийскт амьдарч байгаад эх орны дайнд амь үрэгдсэн”.
Оросын ХХ зууны товч түүх юм биш үү?
Эзэний хоёр хамтран зүтгэгч Молотов, Каганович нар сэрүүн тунгалаг байсаар байлаа. Сүнс сүүдэр аятай гудамжаар хүртэл алхлана.
Молотов амьдралынхаа сүүл рүү зөнөсөн л дөө. Өөрийгөө засгийн газрын тэргүүнээр төсөөлж, гонжоом зангиагаа нэхэн, заримдаа Горбачёвын сайд нар ирж өөрт нь илтгэхийг тэвчээртэй нь аргагүй хүлээнэ. III Александр хааны үед төрж, II Николай хааны үед амьдарч, Ленин, Сталин нартай ажиллаж, Горбачёвын үеийг хүртэл насалсан энэ хүн 1986 онд нас барж большевик уламжлалын улаан авсанд нойрссон юм...
Каганович 90 хүрчээ. Түүний хамаатан нь надад ингэж ярьсан: “Тэр 1991 оны VI сард нас барсан. Зурагтаар мөнөөх л перестройка болсон мэдээ дамжуулж Горбачёв, Ельцин нарыг харуулж байв. “Энэ бол сүйрэл” гэж хэлэхийг нь гэрийн үйлчлэгч сонссон аж. Тэгээд очоод хартал зурагтынхаа өмнө суугаагаараа талийгч болсон байв”.
Гуравхан долоо хоногийн дараа 1991 оны VIII сарын хэрэг мандав. Бөөгнөрсөн олон Бурханлениний хөшөөг сүйтгэж, түүний намын ТХ-ы дагшин ордны цонхыг яйруулав...
Мөнх байлгахаар бодож Эзэний бүтээсэн СССР хэмээх аугаа их Эзэнт гүрэн үнс нурам болон сүйрэн уналаа.
Бабилоны цамхаг ч, Аугаа мөрөөдөл ч салхинд хийсэн алга болов.
“Аугаа их хот золгүй еэ, золгүй еэ! Хот ганц цагийн дотор сүйрлээ” (Илчлэлт 18:10)
“Би бол эхэн, Би бол эцэс, Надаас өөр Бурхан байхгүй” (Исаиа. 44:6)
Ариун судрын энэ үгийг Сталин нэрээр түүхэнд орсон шашны сургуулийн бяцхан сурагч хөвүүн Сосо Жугашвили сайн мэдэж байсан байх учиртай.
Иван гүүгээ хурааж эхэллээ
Өрнөтэй шууд хиллэсэн Дорнын хүчирхэг гүрнийг Чингисийн удмынхан байгуулжээ. Үүнийг Алтан Орд гэнэ. Ромын папын мэдлийн Унгар, Польш, Бохэмиад халдаж Адриатын тэнгис хүртэл давшиж явсан түүхтэй. Тэд өрнө дорнын зааг дээр өөрийн вассаль улсыг буй болгосныг Москвит гэнэ. 200 жил тогтсон их гүрэн задрахад Москвагийн Орос түүнийг эргэж хураан II Екатарина хатан хааны үед Алтан Ордын суурин дээр буй болсон Орос нь Балтын тэнгисээс Номхон далай хүртэл уудам нутагтай 200 шахам үндэстнийг нэгтгэсэн хүчирхэг эзэнт гүрэн болжээ.
Большевикууд төрийн эрхийг эргэлтээр авуутаа энэ гүрнийг тарааж орхисон юм. Дэлхийн дайны үр дүнд Польш, Финлянд тусгаар тогтнож, Бессараби Румынд буцаж, Украин, Кавказ тусгаар тогтнолоо зарлаж орхижээ. Гэвч удахгүй дахин дэгдсэн дараагийн дайнаар Сталин задарсан гүрнийг эргүүлж нэгтгэснээр үл барам алтан ордынхны морин туурай хүрсэн бүх газрыг нөлөөллийн бүсээ болгож чадсан. Москвагийн зарлиг дахин Адриатын тэнгис хүрэх болжээ.
Большевикууд Романовынхныг бодвол хэврэг гүрэн байгуулжээ. 70 жил болоод л эзэнт гүрэн дахин зад үсэрч 15 бие даасан улсад хуваагдсан төдийгүй дотор талдаа тусгаар байдлыг хүссэн тоо томшгүй хөдөлгөөнийг үндэстэн болгон эхлүүлэв. Өрнө дорныг хэдэн зуунаар айлгаж байсан их гүрэн салбайж уналаа. Олон хүн үүнийг Ази Европын хил дээр тогтнон хагас мянган жил орчноо айдаст байлгасан Отман Түрэгийн эзэнт улсын уналттай зүйрлэж байлаа. Орос буцаж ирэхээсээ өнгөрөв гэж олон хүн таамаглаж байсан.
Нефть хийн хамгийн ихэд тооцогдох нөөц нь энэ орныг богино хугацаанд мөнгөжүүллээ. Валютын нөөцөөрөө дэлхийд гуравт орж баяжсан Орос зэвсэгт хүчнээ дахин сэлбэж бяр хүч нь амтагдаад ирэв. Ийнхүү задарсан гүрнийг дахин эмхлэж нэгтгэх хэдэн зууны уламжлалтай зөн билэг нь сэргэн илт идэвхижив. Оросыг эзгүй байсан богино хугацаанд нөлөөнд байсан нь байтугай бүрэлдхүүнд нь багтаж байсан үндэстнүүд илт зайгаа барьж, зарим нь орос хэмжүүрээр үзэх юм бол бүр дайсагнах болсон байна. Гүрж Оростой байлдав, Украин НАТО-д элсэх гэнэ, Узбек, Киргизүүд нутаг дээрээ Америкийн цэргийн бааз байрлуулж, Балтын орнууд нутгаасаа оросуудыг хөөнө, Молдав эх Румын рүүгээ тэмүүлнэ, Тажик, Түркмэн лалын феодал ёсыг сэргээж. Дотор нь чеченьчүүд тусгаарлах гэнэ, татарчууд латин үсэгтэй болно гэнэ, якутууд англи хэлийг албан гэж зараллаа, Дагестанд бослого гарна, тэрбайтугай эдийн засгийн хямрал гарангуут хуучин Дорно Прүссийн нутаг дахь оросууд валютаа салгах гэж оролдсон тал бий. Хүчирхэг болон эргэж босч буй Орос гүрэн гүүгээ хурааж эхэллээ. Арван зүгтээ савраа илгээн арга хэмжээ авч санаачлагыг гартаа эргүүлж олж авахаар тэмцэх аж.
Монгол улс хэзээ ч Оросын их гүрэнд хамаарч байгаагүй, гэхдээ зуун жил нөлөөллийн бүсд нь багтаж байлаа. Зөвлөлтийн эзэнт гүрэн задарснаас хойш 20 жил сул чөлөөтэй давьхижээ. Оросууд эзэнгүй энэ хооронд монголчууд гурав дахь хөршийн бодлого гэгчийг баримталж өрнийн олон орнуудтай дотно болсон төдийгүй Америктай өв тэгш харилцааны хүрээнд цэргийн салбарт хамтрах болжээ. Монгол цэргүүд АНУ болон НҮБ-ын далбаан дор дэлхийн халуун цэгүүдэд үүрэг гүйцэтгэнэ. Монголд дэс дараалан нээгдэх газрын ашигт малтмалд өрнөдийнхөн гүн шургалаж хөрөнгө оруулж эхэлсэн байна.
Монголын ураны нөөц тийм ч толгой эргэм их биш. Дэлхийн нөөцийн ердөө 1,8 хувийг эзэлдэг. Энэ нөөцийг зөвлөлтүүд эзэмшдэг байгаад хорин жилийн өмнө хаяад явжээ. Үүнийх нь лицензийг Канадын компани эзэмшдэг, мөн япон солонгосчууд сонирхолоо илэрхийлж байна. Оросууд тэдэнтэй нэг бүрчлэн уулзаж ердөө л шулуухан хөөжээ. Яг л Узбекстан, Киргизээс америкчуудыг хөөдөг схемээр.
Оюутолгой, Тавантолгойн зэс, нүүрний их орд руу бас л өрнийхөн лавтай савраа дүрж тэнд асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийх гэж байна. Энэ бол Монголыг алдана гэсэн үг. Оросын төмөр замын дарга Якунин гэгч яг ингэж яриад явж байна. Тэрээр өөрийгөө төмөр замч гэхээсээ геополитикч гэдэг. Эх газрын Орост төмөр зам л геополитикийг тодорхойлно гэж хэлэх дуртай. Энэ талаараа ном ч тууривсан. Түүхийн олон үйл явдлыг эргэж сөхөн Орос-Японы дайнд ялагдсан явдлыг дурайтал тайлбарласнаас гадна Дорнод Хятадын төмөр замын ач холбогдлыг зөв үнэлээгүйгээс болоод асар том алдаа гарсныг цохон өгүүлжээ. Ийм алдааг Монголд давтаж болохгүй, алдахын ирмэг дээр байна, иймээс яаравчлах хэрэгтэй. Нэг үгээр хэлбэл Монгол манайх!
Тавантолгойн тэндэрт Оросын төмөр зам өрсөлдөгчөөр орж ирлээ. 6.4 тэрбум тонн нүүрсийг Оросын нутгаар Номхон далай хүртэл тээвэрлэх гэнэ. Таван мянга гаруй км ийм хол замаар зөөгдсөн нүүрс тэндээ алт болж очино гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. Улаанбаатар төмөр зам хэмээх 1949 онд байгуулагдсан хоёр тал тавь тавин хувь эзэмшдэг компани бий. Харин одоо Монголын баялагийг далайд хүргэж өгөх мөн тавь тавин хувийн оролцоотой “Монгол төмөр зам” гэдэг шинэ компани байгуулахаар шахлаа. Энэ бол ирээдүйд буй болох, одоохондоо огт байхгүй байгаа бүх төмөр замыг оросууд мэдэлдээ авна гэсэн үг. Ерөөсөө Монголын нутаг дээгүүр төмөр зам татах эсэх, татвал хаагуур хичнээнийг барихыг мэднэ гэсэн үг.
Энэ оны 2-р сард Эрхүүд энэхүү байгуулагдах “Монгол төмөр зам” компаний тухай хоёр орны Засгийн газрын урьдчилсан хэлэлцээ боллоо. Оросуудын тулгасан саналд монголчуудын олон саналыг нэмж тусгахаар тохиров. Харин сарын дараа Москвад дээд хэмжээнд гарын үсэг зурахдаа уг эхээс юуг ч өөрчлөлгүй цэвэр оросуудын тулгалт бүхий гэрээнд монголчуудаар гарын үсэг зуруулж авлаа. Москвад мөн урааны асуудлаар ч Монголын ямар ч саналыг өчүүхэн ч тусгаагүй баримтад монголчууд зурж орхив.
Энэ 4-р сарын 17-нд Улаанбаатар хотноо Улаанбаатар төмөр замын хөрөнгө оруулагч хоёр талын ээлжит хурал болов. АНУ-аас Мянганы сорилын сангийн шугамаар Монголын талд буцалтгүй тусламжаар төмөр замын хөгжилд олгож буй 200 сая долларыг оросууд “шаардлагагүй учраас энэ хөрөнгө оруулалтаас татгалзахыг шаардаж байна, үүнийг Оросын тал “категорический” эсэргүүцэж байна” гэж мэдэгджээ. Хачирхалтай нь хурлаас Улаанбаатар төмөр замыг цааш тогтоон барьж байхын тулд 145 сая доллар зээлэх болон барьцаалах замаар шинээр олж ирэх шаардлагатайг дурдаад удирдлагад үүнийг яаралтай гүйцэтгэх үүрэг өгчээ. Орой нь Монголын Гадаад харилцааны сайд Вашингтон руу яаралтай захидал бичиж Америкийн тусламжаас татгалзаж байгаагаа ёслол төгөлдөр мэдэгдэв. 1990 онд тогтоогдсон “гуравдахь хөршийн бодлого” хэмээх номлол ийм доод хэмжээний зөвөлгөөнөөр тас цохигдлоо. Түүх давтагддаг ажгуу. 1920 онд Хятадын олон бүлэглэлийн нэг болох Аньфу бүлгийн доод ангилалын нэг генерал Сүй Шүжан төв засгийн газрартаа мэдэгдэлгүй Монголд ирээд өөрийн санаачлагаар тулган шаардалт явуулж Монголын өөртөө засах эрхийг цуцлан монгол ноёдоор гарын үсэг зуруулж дөнгөж байсан юм. Уул нь Мянганы сорилын сангийн төсөл УИХ-аар соёхогдсон учир цуцлахаа хүрвэл тэнд л шийдвэр гарах ёстой л доо.
Оросууд Монголоор дүүрэн төмөр зам татах гээд ингэж улайран булаацалдаад байгаа хэрэг үү? Үгүй бололтой. Хямралаас болоод Оросын төмөр зам сүйрлийн хэмжээнд тулжээ. Төмөр замаа нэмэлт хөрөнгө оруулалт гэлгүйгээр зүгээр тогтоон барьж байхын тулд тэдэнд зөвхөн энэ жил 49 тэрбум рублийн нэмэлт шаардлага буй болчоод буй гэнэ. Энэ онд 54 мянган ажилтнаа халж, 100 мянган ажилтнаа цалингүй чөлөөгөөр “шагнахаас” өөр аргагүй болсон байна. Саяхан Барклэй банкнаас 100 сая доллар зээлж чадсан боловч энэ нь аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй болжээ. Яаралтай зээл хөөцөлдөж буй тэдэнд зээл олох горьдлого үндсэндээ тасраад буй. Внешбанкнаас одоо тэрбум доллар гуйж байгаа. Энэ тухай тэдний албан ёсны сайтад тодорхой дэлгэрэнгүй илтгэсэн байна. Харин Монголд тэд эхний ээлжинд 1,5 тэрбум доллар оруулах гэж байгаа гэж амаар ярьж байгаа. Энэ мөнгийг хөрөнгийн биржээс босгоно гэж монголчуудад мөн амаар нааж байгаа. Нэг л тодорхой юм гэвэл тэд угаасаа ямар ч төмөр зам татахгүй. Тийм мөнгө ч байхгүй, хүсэл ч байхгүй. Тэдэнд геополитик утгаараа төмөр замын эрх л хэрэгтэй. Тэгээд аяндаа болно л биз дээ. Одоохондоо дэлхий хямарч байхад хэн тэгэж явдаг юм!
Одоогоос 150 жилийн өмнө Америкт уул уурхай гэнэт хөгжжээ. Энд тэндгүй уурхай. Гэвч алтнаас бусад нь зөөвөрлөж байж л баялаг болно. Үүнээс болоод төмөр зам хөгжсөн гэх. Хэдхэн хүн төмөр зам татах лиценз атгачихаад уурхайнуудыг дарамталж гарлаа. Дуртай нөхцлөө тэд л тавина. “Тохирохгүй бол наад нүүрсээ нуруун дээрээ үүрээд яв” гэсэн басамжлал үг тэгэхэд гарсан. Төмөр замынхан лицензээрээ далимдуулж ард түмэнд очих нүүрсийг боогдуулж байна гэсэн хэл ам гарахад “Үхсэн баас, ард түмэн гэж юу юм бэ!” хэмээн төмөр замын хаан гэгдэж байсан Вилъям Вандэрбилт хэлсэн нь түүхэн тод хараар үлджээ. Эцэст нь төмөр замынхан тэр үеийн бүх уурхайнуудыг өөрийн болгож авснаар хэрэг шувтарч байсан. Шэрманы “Үгслийн эсрэг хууль” хараахан гараагүй байсан үе шүү дээ. Арга хуучирдаггүй бололтой.
Одоогоос 20 жилийн өмнө хэсэг залуус цуглаан жагсаал хийсээр Монголд ардчилсан хувьсгалыг эхлүүлсэн нь удалгүй нийт ард түмний дэмжлэг хүлээсэн юм. Тэр үед зах зээлийн эдийн засгийн тухай бараг хэнд ч ойлголт байгаагүй учир ийм юм ярьдаггүй байлаа. Ардчилал гэдэг уриа нь ч их сайндаа л социалист ардчилалыг улам төгөлдөршүүлэх тухай хэмжээнд яригддаг байсан. Монголын ард түмэн хорин жилийн өмнө ардчилал зах зээлийн төлөө гэхээсээ туурга тусгаар орныхоо өөрөө өөрийгөө тодорхойлох бүрэн эрхийн төлөө боссон юм. Тонуулчин ч бай, увайгүй ч бай удирдлагаа өөрсдийн үзэмжээр сонгож, алдсан ч бай өөрсдөө тэр хариуцлагаа хүлээж, хүний эрхээр жаргахгүй өөрийн эрхээр зовно гэж босож билээ л.
2009. 5. 3Шударга байцгаахын тулд...
Өнгөрсөн арван жилд улсаас нийтдээ 3 тэрбум доллар буюу 3 000 000 000 000 төгрөг үүнийг (монголоор гурван ихнаяд гэж уншинa) зувчуулсан гэсэн тооцоо гарчээ. Улс жилдээ одоогийн байдлаар 2 ихнаяд төгрөг зарцуулдаг. 10 жилийн өмнө нэг их наяд төгрөг зарцуулдаг байж. Дундажлаад аваад үзэх аваас өнгөрсөн 10 жилд нийтдээ 15 ихнаяд төгрөг улсаас ард түмэнд зориулж гаргажээ. Үнэндээ бол бүх иргэдээс татварын байдлаар хурааж аваад эргүүлээд зарцуулсан гэсэн үг. Ингэхээр энэ мөнгөний 20 хувь нь хулгайн замаар орсон болж таарлаа.
Аль зэрэг их мөнгө вэ? Дэлхийн хэмжээгээр үзвэл нэг их биш л байх. Манай дэлхийд жилд эргэлддэг мөнгөний тоо 30 их наяд доллар аж. Ингэхээр дэлхийн бүх мөнгөний арван мянга хуваасны нэгийг манай сайн гарууд арван жилийн дотор тууж орхижээ. Монголын утгаар бол энэ нь сансрын тоо. Үүгээр шуугиан болоод байгаа Таван толгойн ордыг ашиглаж болно. Эсвэл энэ мөнгөөр Баян-Өлгийгөөс Дорнод хүртэл төмөр зам тавьж болно. Монголын18-аас доош насны хүүхдүүдэд 30 жил тэтгэмж олгож болно. Барууны орны дээд зэргийн сургуулиудад 100 мянган залуусыг сургаж болно.
Хэн ингэж хулгай хийгээд байгаа хэрэг вэ?? Нэг их олон хүн биш. Монголд улсын хөрөнгийг захиран зарцуулах эрхтэй 40 мянга орчим хүн байгаа байх. Цэцэрлэгийн эрхлэгч, багийн даргыг оруулаад. Арай 40 мянгуулаа хулгай хийдэггүй биз. За яахав өндөр тоогоор бодоход дөрөвний нэг нь хулууж амьдардаг гэж бодъё. Ингэхээр 10 мянган хулгайч гарч ирж байна. Үүний 90 хувь нь жижиг гарын шамшигдуулагчид. Яагаад гэвэл тэдний захиран зарцуулж байгаа мөнгөний хэмжээ бага. Сургуулийн засвараас жилдээ ганц сая төгрөг илүүчилдэг захирал, хүүхдийн хоолны мөнгөнөөс мөн хэмжээнийхийг далд хийдэг байцаагч, татвар дундаас зувчуулдаг гаалийн шалгагч гээд явъя л даа. Эд бүгдээрээ нийлээд алга болсон мөнгөний лавтай 30 хувийг туугаа биз. Ингэхээр цаана нь үлдэх нэг мянга орчим сайн гарууд өнгөрсөн 10 жилд хоёр ихнаяд төгрөг хусжээ.
Яаж хулгайлдаг вэ? Бидний уламжлалт ойлголтоор харуй бүрийгээр сейфэнд нь түлхүүр тааруулаад уутанд мөнгийг нь хийгээд сэм гарч одох асуудлыг энд яриагүй байна. Ингэж хулгайлсан хүмүүс ихэнх тохиолдол баригддаг, тэгээд шийтгэгддэг. Дээрх 3 их наяд төгрөг ийм замаар алга болоогүй. Төрийн нэрээр төрийн шугамаар, төрийн албан хаагч болон төрийн эрх мэдэлтнээр дамжин гаднаас нь харахад өөлөх аргагүй цэвэр аргаар алга болсон юм. Дансны аргаар алга болсон бол түүнийг шамшигдуулал гэдэг. Энэ нь бас л цэвэр шамшигдуулал арай биш. Үүнийг Авилга гэж нэрлэдэг. Нэг талаас харахад авилга нь хэн нэг нь нөгөөгөө хэдэн цаасаар гар цайруулж байгаа юм шиг харагдавч үүний цаана маш ноцтой гэмт хэрэг бий. Төрийн нэрээр ард түмний баялгийг хэдүүлээ эрх мэдлээ ашиглан хулуух бүхэл бүтэн том процесс. Энэ нь явсаар байгаад бүхэл бүтэн тогтолцоо, сүлжээ болжээ. Авилгачид өлсөж байгаа хүүхдийн сүүлчийн зүсэм талхыг, өвдөж байгаа настны эцсийн эм тариаг шүүрэн авч зувчуулдаг учраас хамгийн аюултай үзэгдэл. Авилгад идэгдсэн ямар ч нийгэм хэзээ ч өөдөлдөггүй. Авилга гэдэг нь эрх мэдэлтэй нь бусдыгаа тонож амьдардаг тогтолцоо. Ийм нийгэмд шудрага хөдөлмөрөөр хэн ч олигтой амжилтад хүрдэггүй, төрийн нэрээр л хэдэн тэрбумтан буй болдог. Тэд улс оронд эргэлдэж байгаа мөнгөний урсгалыг хянаж, нөгөө талаас төрийн эрх мэдлийг хамтран хэдүүлхнээ эзэмшдэг. Үүнийг олигарх гээд байгаа юм. Бид олигархдаа идүүлж, дарлуулж, эзлүүлж, боомилогджээ.
Нийгэм маань тэр аяараа илжирч новш болоогүй. Үүнийг эсэргүүцдэг, урдаас нь зориг гарган тэмцдэг үй олон хүн бий. Тэмцэгчийг ард түмэн дэмжиж байж бид үр дүнд хүрнэ. Элбэгдорж хоёр удаа Ерөнхий сайд болсон, авилга, хулгай шамшигдуулал, олигархтай хоёр удаа тэмцэж, хоёр удаа огцорсон. Ерөнхий сайдыг УИХ томилдог. Томилдог болохоороо огцруулах эрхтэй байдаг. Хууль тогтоох байгууллагад олигархууд дүүрчхээд байна. Ерөнхийлөгчийг ард түмэн сонгодог. Иймээс олигархууд огцруулж чадахгүй. Энэ муу муухайтай тэмцэх гэж байгаа түүнд ард түмэн туслах хэрэгтэй санагдана. Бурхан гурав гэсэн тоонд дуртай. Гурав дахь удаагаа оролдвол тэр биднийг энэхүү хулгайч нарын дарангуйллаас салгаж өгөх байх. Шударга байцгаая гэж хүн болгон хэлдэг. Тэр шударгыг чинь оройлж тогтоох хэн нэг хүн хэрэгтэй байна шүү дээ!
Тэвчээр барагдлаа!
Би Танд дүүгийн хувиар хандаж байна.
Би чамд өвөөгийн хувиар хандаж байна. Би хэдий өвөө болж амжаагүй ч миний үеийнхний ихэнх нь ач зээтэй болсон.
Би чамд эцгийн хувиар хандаж байна. Би насанд хүрч буй хоёр хүүхэдтэй хүн.
Би чамд ахын хувиар хандаж байна. Нас минь тавийн босго алхжээ.
Би та бүхэнд монгол хүний хувьд, Монгол улсын иргэний хувьд хандаж байна.
Тэвчээр минь барагдсандаа хандаж байна. Миний эх орон ямар их бузар булай, хулгай луйвар, хууран мэхлэлд баригдаа вэ. Тиймээ, хорин жилийн өмнө болсон нийгмийн их өөрчлөлтөд оройлон оролцож байсан хүний нэг би мөөн. 1996 онд эхэлсэн эдийн засгийн их реформд бас гар бие оролцож байсан.
Энэ бол зайлшгүй шилжилт байлаа. Үүнийг манай ард түмэн нийтээр дэмжсэн. Бидэнтэй 40 орон шилжилт хийсэн, хийгээгүй үлдсэн нь хойд Солонгос л байх шив. Бид алдсанаасаа олсон нь илүүтэй эхний арван жилийг үдэж бусдаас тасарч түрүүлээгүй ч сүүл мушгиагүй. Хүмүүс эрх чөлөөтэй, хувийн өмчтэй болж, сэтгэлгээнд нь хувьсгалт өөрчлөлт гарлаа. Монголд өнөөдөр 400 мянган автомашин хөлхөлдөж, нэг сая долоон зуун мянган гар утас ажиллаж, 165 мянган оюутан суралцаж, 43 сая мал сүрэг багширч, хувийн хэвшлийн 40 мянга шахам аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж, жилд 600 мянган иргэн хилийн дээс алхаж, 150 мянган иргэд маань хилийн чанадад ажиллаж сурч амьдарч байна. Хорин жилийн өмнө нийтээрээ ганц сая хүрэхгүй долларын хадгаламжтай байсан иргэд маань өдгөө зөвхөн дотооддоо бараг хоёр тэрбум долларын хадгаламжтай болжээ.
Бид чөлөөт нийгэмд шилжсэнээр хүмүүст урьд нь хэзээ ч байгаагүй өргөн боломжийг нээж өгсөн боловч хууль төгөлдөржөөгүй, ёс суртахуун төлөвшөөгүй, сайн муугийн үнэлэмж тогтворжоогүйн гайгаар луйварчин хулгайч дээрэмчин нарт бүр ч том болгомж гаргаж өгчээ. Ардчилал, зах зээлийн тогтолцооны сул болон суларсан цэг болгоныг тэд ашиглан манай нийгмийг ашиг завшаан олж увайгүйгээр улайм цайм идэж уух зэвсэг багажаа болгосон байна. Тэд энэ орны эрх мэдэл эд хөрөнгөнд эзэн сууж ард түмнийг цөлмөн тонож, тонох мөрөөрөө тонохгүй үүнээ ид бах болгон дээр нь нийтийг доромжилж суух боллоо. Ардчилал бүрэн төлөвшөөгүй газар нийгмийн хамгийн адаг шаарууд нь дээр нь авиран гарч зайдлан суудаг учрыг нэрт эрдэмтэн Хаек “Боолчлол руу чиглэсэн зам” зохиолдоо яруу тод илтгэсэн. Манай нийгэм яг тэр замаар явж байна. Бид өөрснөө боолчлол руу дөртэй үхэр шиг хөтлөгдөн явж байна.
Сонгуулийн кампанийн хүрээнд УИХ-ын гишүүн Ч.Улаан Ховд хотод оччихсон ярьж байнаа. Тогтвортой байдлын гэрээг Элбэгдорж буруу хийснээс болоод Монгол улс их хохирч байгаа гэнэ. Хэдийгээр тухайн үед үйлчилж байсан хуулийн хүрээнд гэрээ хийгдсэн боловч, за яахав буруу болсон юм байж. Гэтэл тэр гэрээгээр буй болсон Сүхбаатар аймагт буй цайрын ордыг яахаараа хуулийн заалт болгоныг нь зөрчин байж, эрүүгийн аргаар Сангийн сайд Улаан хувьдаа иддэг байнаа!? Тэр үүнээс гадна өнгөрсөн 10 жилд цадахаа мэдэхгүй их луйвар хулгай хийсэн хүн. Зөвхөн ганцхан жишээ хэлэхэд Японы Иточу пүүсийн авлагын асуудалтай холбогдуулан улсын төсөвт тусган байж гурван тэрбум төгрөг хулуусан этгээд. 100 саяын Гансүхийн хэрэг гэж дуулиантай явдал гарч байв. Түүнд шүүхээс 7 жилийн хорих ял өгч байсан. Гэтэл зөвхөн энэ хэрэгтээ Гансүхээс 30 дахин их мөнгө хулгай хийсэн Улаан 210 жилийн ял авах ёстой юм биш үү? Хаа байна, тэр шудрага ёс? Хаа байна тэр шүүх, прокурор, цагдаа? Өөрийнх нь хулгайн асуудал ярихаар урьдаас нь баахан гүтгэлэг явуулж адилхан хулгайч мэтээр асуудлыг замхруулах гэж ширэн нүүрлэж буй хэрэг. Улааны хэргийн материал хангалттай бий. Хэрэв би хүн гүтгэсэн бол ямар ч өчиггүй зохих ялаа эдлэхэд бэлэн байна. Энэ бол сонгуулийн өдөөн хатгалага биш. Тиймээс энэ хэргийг шүүх цагдаад өгч олны нүдэн дээр нэг талд нь гаргая л даа. Гомдлоо гаргаач!?
Улаан бол манай нийгмийг бүрхсэн торны эзэн аалзнуудын зөвхөн нэг нь. Хамгийн том нь ч бас биш. Зарим нэгний тооцоолсноор аалзнууд энэ орны хөрөнгөнөөс сүүлийн арван жилд гурван тэрбум доллар хулгайлжээ. Энэ ямар их мөнгө болохыг мэдэх үү? Төгрөгт шилжүүлбэл арван гурван оронтой тоо гарч байна! Бид ийм л тогтолцоонд амьдарч байна! Эдэнд тонуулсан ард түмний олонхи нь өдрийн хоолоо арай ядан түүж олж байхад эд ганц удаагийн луйврын үйлдлийнхээ хахуулинд 400 мянган долларын араб азрага бэлэглүүлж зугаацаж сууна. Эдэнд зайдлуулсан эмгэд хөгшид эмний мөнгөгүй, жаахан үрс талхны үртэсгүй чичирч суухад эд ганц удаагийн зугаагаа гаргах гэж Сөүл нисэн казинод тоглож өдөрт нь хэдэн зуун мянган доллараа алдаж наргиж байна. Нийгмийн шинэ бололцоог ашиглан арга ухаан хөдөлмөр зүтгэлээрээ хөлжин хөл дээрээ дөнгөж өндийж буй манай анхны хөрөнгөтнүүд өөрөөс нь хавьгүй тэнэг, хавьгүй залхуу, хавьгүй увайгүй эдгээр шуналын тулам болсон төрийн тэрбумтнуудыг царайчлан амьдарч байна. Айдаст баригдсан нийгэм маань адгийн шаар болсон эднийг тойлж амь зуухаас өөр аргагүй болжээ. Нийгэм маань улам ялзарч, улам жихүүдэс хүрэм болж, улам мухардаж байна. Ийм нийгэм байгуулах гэж монголчууд хорин жилийн өмнө Сүхбаатарын талбай дээр зуун мянгуулаа цуглан жагссан юм гэж үү!? Хувьсгалыг ухаантнууд бодож олдог, зоригтнууд хийдэг, адаг шаарууд үр дүнг нь хүртдэг гэсэн Бисмаркын үг юутай үнэн.
“Энхбаяртай бол учраа олж болно, хэдийгээр тэр араас хутга шаадаг, найз нөхрөө худалддаг ч гэлээ олхиогүй тэр амьтантай наана цаанаа гарч байгаад ярьж болно, харин Элбэгдоржтой бол юу ч ярих аргагүй, тэр бүх юм ухаж биднийг шорон руу бөөнөөр нь явуулна” гэж төрөөс төрсөн тэрбумтнууд ярьж байна. Тиймээс тэд Энхбаярт хичнээн чадуулж байсан ч гэсэн түүний төлөө үхэхээ мэдэхгүй зүтгэн, зүсэн зүйлээр үзэж юу ч хийхээс буцахгүй улайрч байна. Доромжлогдсон үрс нь авилгын загалмайлсан эцгээ хамгаалан тэмцэнэ. Түүний төлөө биш өөрийнхөө төлөө. Иймээс тэд сонгууль болгоныг юунаас ч айхгүй улаан цагаангүй луйварддаг нь цаанаа аргагүй ойлгож болохуйц учир шалтгаантай юм. Тэдний хувьд сонгуульд ялагдах эсэх нь үхэл амьдрал шийдэж байгаа маш чухал амь дүйсэн хэрэг. Луйвар хийх хэдэн зуун арга тэдэнд бий, үүндээ бүр гаршсан. Гадаад явсан, нас барсан, сонгуульд ордоггүй бүх хүмүүсийн бүртгэл тэдэнд бий. Үүнийг нь цуглуулж тэдэнд зардаг доод үйлчилгээний мэргэшсэн албатууд бэлэн байгаа. Энэ сүлжээнд төрийн тэрбумтнууд мөнгө хайрладаггүй юм. Мэдээллийн хэрэгслэлээр явах суртчилгаа бол задгай мөнгөндөө хийж буй үзүүлбэр нь. Бид итгэж найдаж буй хүнээ дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгох гэж байгаа бол тэд бүхий л амьдралынхаа үхэл сэхлийг сонгож байгаа юм. Иймээс сонгууль бидэнд гэхээсээ тэдэнд илүү ач холбогдолтой.
Би энд Ардчилсан нам нь сайн, МАХН нь муу гэж яриагүй. Аль алин нь зуу зуун мянган гишүүнтэй, аль алин нь улс орны хөгжил цэцэглэлийн төлөө яваа манай нийгмийн голлох хоёр улс төрийн хүчин. Аль алин нь эгнээндээ эх оронч хөвүүд охидоо ч багтаасан, адаг шааруудыг ч хавчуулсан. Манай нийгэм энэ хоёр намд хуваагдан талцдаг байсан нялхсын үеийн өвчнөө нэгэнт өнгөрөөжээ. Одоо тонуулчид нэг талдаа гарч тоногдогсод нь нөгөө талдаа ялгарч байна. Торны аалзнууд нэг талдаа гарч торонд орооцолдон баригдаж идэгдэж байгаанууд нь нөгөө талдаа гарчээ. Гэвч идсэн эрүү хувхайрч идэгдсэн дов ногоордог юм шүү!
Тэвчээр барагдлаа! Энэ торыг зад татацгаая. Би Элбэгдоржид найдаж байна. Түүнийг би эх орноо эгшин зуур хөгжүүлж шууд л цэнгэлийн манлайд аваачина гэж итгэж байгаа юм бишээ. Тэр хоёр удаа Ерөнхий сайдаар томилогдсон авч эхнийхэд нь Эрдэнэтийг ухлаа гэж, дараагийнхад нь авилгачдыг илрүүлж эхэллээ гэж аалзнууд нийлж байгаад түлхэн унагасан юм. Тэр одоо аалзнуудаар томилогдох биш ард түмнээр сонгогдоод гараад ирвэл манай нийгмийг боймлон ороосон торноос чөлөөлж өгөх болов уу л гэж горьдож байна. Магадгүй миний сүүлчийн горьдлого!
Энхбаяр сонгогдвол манай орон маргааш нь сөнөчихөнө гээд байгаа юм бишээ. Энэ байтугай зовлон гамшиг туулсан ард түмэн байна эрхбиш тэсээд гарах биз. Ямар ч булхай луйваргүйгээр манай ард түмний хүсэл эрмэлзлэлээр тэрээр сонгогдвол тэр л биз. Бид үнэхээр өөрснөө хүсэж байгаа бол энэ нь ард түмний л сонголт. Элбэгдоржид найдаж байгаа нь миний л хэрэг, Энхбаярт талтай байгаа нь тэдний л хэрэг. Гагцхүү манай ард түмний сонголт үнэн мөнөөрөө тодрох ёстой. 2004 оны сонгуулийг хэрхэн луйвардаж байсныг бүгдээрээ харсан. Юм хэлээгүй. Өнгөрсөн жил бас л луйвардсан. Хатагтай Бурмаа гурван шатын шүүхээр явж бодитой баримт гаргаж чадсаны хүчинд 2008 оны сонгууль луйвар болсныг нотлон шүүхийн бүх шатанд ялж, шүүхээр үүнийг хүлээн зөвшөөрүүлсэн. Луйварт дургүйцсэн иргэд хэдэн арван мянгаараа талбайд бөөгнөрөхөд тэднийг Америкийн империалистуудын өдөөн тухиралтаар өнгөт хувьсгал хийхийг санаархагчид гэж нэрлэсэн. Бидэнд өнгөт хувьсгал биш, зүгээр л үнэн дүн хэрэгтэй байна!
Ачдаа, хүүхэддээ, ахдаа, дүүдээ, найздаа, эх орон нэгтнүүддээ хандахын учир: таны саналыг луйвардаад байгаа учраас та үүндээ хяналт тавиачээ. Өөрийнхөө төлөө, үр хүүхдийнхээ төлөө, эх орныхоо төлөө ганц удаа ч гэсэн санаа тавь л даа. Дөрвөн ханатай умгар гэрээс дөчин долоон хүн санал өгсөн баримт илэрсэн шүү дээ. Талийгчийн ясыг өндөлзүүлж хаа газрын нэгмуу луйварчин танай бүрлээчийн өмнөөс санал өгч байгааг зогсоолгооч. Гадаадад байгаа хэдэн зуун мянгаар тоологдох иргэд та бүхэн энд байгаа гэр орон руугаа бичиж өөрийн чинь өмнөөс адгийн нэг новш санал өгөөд байгааг болиулаач. Үнэн шудрагаараа бол манай улсын ерөнхийлөгч хэн болсон ч яадаг юм, ард түмний л сонголт юм чинь. Луйвар булхайгаар бол бурхан өөрөө сонгогдсон ч эрхээ ашиглуулж дээрэмдүүлсэн бид эрс эсэргүүцэн тэмцэх ёстой. Болбол бүгдээрээ сонгуульд оролцооч, төрийн эрхийг барихаар олгогдсон дөрвөн жилд нэг олддог ганцхан минут чинь шүү дээ. Хэрэв чи сонгуульд ороод саналаа өгөөд явдаг байсан бол өнөөдөр манай орны нүүр царай хувь тавилан хавьгүй өөр байх байсан ч юм бил үү? Боолчлол руу чиглэсэн зам дагаад чи өөрөө алхаад байна шүү дээ. Одоо болоо, сэхээрч үз ах минь, эгч минь, дүү минь, хүү минь, найз минь. Уул нь бидний хувь заяа бидний л гарт байгаа юм шүү дээ, үүнийгээ олж хараач!
2009 оны 5 дугаар сар 1
Октябрийн эргэлт
КОБАГИЙН ТОГЛООМ
Коба мэдээж тоглоомоос гадуурхагдаагүй. Энэ өдрүүдэд тэр өөр тоглолттой байсан, үүнийг Троцкий мэдэхгүй байх учиргүй.
Анна Аллилуева: “Октябрийн эргэлтийн яг өмнө Ильич ирлээ. Хонх дарав. “Танд хэн хэрэгтэй вэ?”. Босгон дээр үл таних хүн зогсоно. “Сталин байна уу?” Дуугаар нь би Ленин гэж танив. Ээж түүнийг хоолонд урьсан боловч татгалзсан. Тэр хоёр цөөн хэдэн үг солилцоод хамтдаа гараад явсан”.
Энэ дурсамж Сталиныг тахин шүтэж байх үед бичигдсэн учраас болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Гэхдээ яг ингэж... Троцкий бас бичсэн!
“Гол төлөв Сталинаар дамжуулан Ленинтэй холбоо барьж байсан”. Энд л хамаг тайлал байна! Кобагийн гол үүрэг редакци биш, нууц байранд орогносон Ленинийг босогчидтой холбоход оршиж байв.
Троцкий бичсэнээ мэдээж тодотгосон “Цагдаагийнхан хамгийн бага сонирхох хүний хувьд Сталинаар дамжуулан Ленинтэй холбоо барьж байлаа”.
Ганц тэр ч биш, 7-р сарын ширүүн өдрүүдэд Ленинийг аварсан хүний хувьд. Жолоодогч тун болгоомжтой нэгэн. Түүний хулчгар зан, зодуулж нүдүүдэхээс үхтлээ айдаг нь ах нь дүүжлүүлж үхсэн аль бага насны үеэс нь эхтэй. С.Аллилуевын гар бичмэлд нэгэн зугаатай явдлыг дурдсан байдаг. Емелъяновын өвсөн овоохой руу явахынхаа өмнө Ленин вокзал орох замаа газрын зураг дээр сайтар ажиглан тогтооно. Хэдийгээр Аллилуев түүнд замаа сайн мэднэ, ямар ч аюул байхгүй гээд байхад Ленин шөнөжин газрын зургийг хараад л сууж.
Хэрэв бослого амжилтгүй болбол өөрийг нь ёстой хайр найргүй сүйд хийнэ гэдгийг Ленин сайн ойлгож байлаа. Тиймээс тэрээр долоон сард чадвараа харуулсан итгэлт нөхөр Кобад биеэ даатгажээ. Ингэхээр Лениний сонирхол бол цагдаа Кобаг аль болох анзаарахгүй байх ёстой, иймээс түүнийг Смольныйгоос хол байлгажээ. Төрийн эргэлтийн үеэрхи намаас Кобад өгсөн үүрэг роль энэ байх нь. Ийм даалгавар авахын тулд тэр ч их хичээсэн – энэ нь шинэ Кобад дуртай байрлалаа эзлэх боломж олгож байгаа юм: ялбал үр жимсийг нь хүртэнэ, ялагдвал аюулгүй үлдэнэ.
Ингэхээр тэр Лениний хүчээр тоглоомоос гадуур байж. Ийм ч учраас эргэлтийн маргааш л тийм амархан тоглолтонд эргэж орсон байна.
Бослогын гол штаб Смольныйд байлаа. Смольныйг сүйдэлчихвэл цаана нь нөөц штаб ч байсан: Петропавловск цайзад Павловын хороо, хоёр дахь нь Балтын экипажийн хуаран, гурав дахь нь “Аврора”. Ингэж бослогын удирдагчдын нэг Подвойский бичжээ.
Лениний аюулгүй байдлыг хамгаалах бүхэл бүтэн схем төлөвдөгдсөн байжээ: бослого бүтэлгүй болбол нөөц байранд аваачих, тэгээд Жолоодогчийг цааш нь Петроградаас холдуулж Финлянд руу шилжүүлэх. “Цагдаагийнхан хамгийн бага сонирхох хүн”-ий хувьд Коба энэ ажлыг гүйцэтгэх ёстой аж. Түүний маш чухал, гэхдээ баатарлаг биш үүрэг ийм ажгуу.
Тэр өөрөө ч, бусад удирдагчид ч энэ талаар дуугүй байсныг дээрд үзэх болсон юм. Сталины албан ёсны түүх судлал мань хаширыг бужигнаж байгаа Смольныйд байрлуулж, Лениний хамтаар бослогыг удирдуулжээ. Эргэн тойронд нь нэр усгүй баахан хүн эргэлдэнэ, учир нь тэднийг бараг бүгдийг нь Сталин буудаж орхисон.
Энэ өдрүүдэд Коба “тайван зам” гэдэг тоглоом тоглож байв. Зөвлөлүүдийн хоёрдугаар их хуралд үүрэг хүлээсний хувьд маргааш нь болох их хурлын өмнөх төлөөлөгчдийн зөвөлгөөнд оролцохоор үдийн алдад троцкийн хамт тийш очижээ. Эмерүүдийн нэг нь асууж байна: “Хувьсгалт цэргийн зорилго юу вэ – бослого уу, эмх замбараа тогтоох уу?”. “Эмх замбараа” – гэж Коба дор нь хариулав.
Тайван замын тухай хурал дээр суртчилж суусан ч Коба Ленинтэй холбоотой байсаар. Лениний орогнож байсан гэрийн эзэгтэй В.Фафановагийн дурсамж Намын архивт хадгалагдаж байгаа: 24-ий өглөө болуут Политехникийн дээд сургульд болж буй цуглаан дээр үг хэлж байгаа Сталинд В.И.-ийн зурвасыг дамжуулах хэрэг гарсан”.
Кобатай байнга холбоотой байсны хүчинд эргэлтийн амжилттай явцын талаар ленин бүрэн мэдээлэлтэй байв. Хоёрдугаар сарын хувьсгал давтагдах нь илэрхий боллоо – ямар ч эсэргүүцэо гарахгүй нь. Хорогдох байрандаа ялалт бүрэн дустал байж байх тохиролцоог ленин зөрчив. Түүнийг хамгаалж байсан фин үндэстэн Рахъя: “Сталиныг дуудахыг Ильич даалгалаа”. Энэ нь цаг авсан ажил болохыг ойлгоод дүрээ хувиргаад Смольный руу Кобагүй гарч одов.
Ялалт тодорхой болчихсон байсан ч Ленин Смольныйд ирээд багаа авсангүй. Троцкий: “Владимир Ильич бид хоёр сууж байлаа. Тэрээр шүд нь өвдсөн хүн шиг зузаан самбаагаар эрүүгээ ороосон, нэг их том нүдний шил зүүчихсэн – ер нь л харахад хачин инээдэмтэй. Хажуугаар өнгөрсөн меньшевик Дан энэ хачин хүнийг их л анхааралтай ширтсээр холдов. Ленин намайг тохойгоороо түлхээд: муу шаар чинь таньчихлаа”.
ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ГИШҮҮН
Шөнө нь Ленин ТХ-г хуралдуулж засгийн газар байгуулав. Большевик хүүхэн С.Равич дурссан нь: “Шалаар нь нэг польто хаялсан жижигхээн өрөөний муухан гэрэлтэй ширээ тойроод сууна. Өрөөний хаалгыг байн байн тогшиж бослогын дараа дараагийн амжилтыг илтгэнэ. Энд Ленин, Троцкий, Зиновьев, Каменев, Сталин нар байсан”. Коба Смольный руу тун ч яарч иржээ – шинэ засаг байгуулагдаж байна шүү дээ. Францын хувьсгалыг дандаа жишээлж байдаг Троцкийн саналаар шинэ сайд нарыг ардын комиссар гэхээр боллоо. Ленинд энэ таалагдав. Бүрэлдэхүүн ярьж эхэллээ. Төрийн эргэлтийн гол зохион байгуулагчийн хувьд Троцкийг Ардын комиссариатын Зөвлөлийн дарга болохыг Ленин санал болгов. Троцкий энэ талаар сонсохыг ч хүссэнгүй, түмэн шалтгаан тоочсоны нэгэнд өөрийнхөө жүүд хүн болохыг сануулав. Ленин аргагүй болж өөрөө энэ суудлыг эзэллээ. Троцкийд “гадаад хэрэг” гэсэн суудал санал болгов. Мэдээж Ленин үнэнч Кобагаа мартсангүй. Гүрж эр үндэсний асуудал хариуцсан гол комиссар болох нь тэрээ.
Шөнийн үлдсэн цагийг шинэ засгийн тэргүүн энэ жижиг өрөөний шалан дээр сонин дэвсээд өнгөрөөв. Шинэ ардын комиссар унтсангүй – Түр засгийн газрыг түлхэн унагасныг тохиолдуулан ард түмэнд хандах үгээ бичиж байна. Яг энэ үед уг нь Түр засгийн газар унаагүй, Өвлийн ордондоо байсаар байлаа.
Өдөр 14.45-д Смольныйн их танхимд Петроградын Зөвлөлүүдийн онц хуралдаан эхэллээ. Нэгэн гэрчийн бичсэн нь: “Хоёр эгнээ цалин цагаан багана ярайж, танхимыг болор люстр гэрэлтүүлнэ. Дотроос нь эзэн хааны зургийг хуу татаад авчихсан алтан жаазны наана тэргүүлэгчдийн ширээ ярайна... Ёслолын хар костюм дээр цэрэг шинээл нөмөрсөн Троцкий гарч ирлээ. Тэрээр Зөвлөлүүдийн нэрийн өмнөөс Түр засгийн газар үгүй болсныг зарлав. Троцкийн хурц дайчин үгс тархи өрөмдөнө. Энэ үгс яг л хайлсан төмөр лугаа адил урсана. Түүний үгийг амьсгал даран сонсох хүмүүс хаашаа л бол хаашаа дагахад бэлэн болтлоо автжээ!”.
Дараа нь Ленин үг хэлж, ажилчин – тариачны хувьсгал ялсныг зарлав.
Молотовын дурсамж: “Би тэргүүлэгчдийн эгнээнд, индрийн арханд сууж байлаа. Ленин танхим руу хандахдаа өрөөсөн хөлөө өргөж ярина. Үг хэлэхээрээ ингэдэг зуршилтай байсан юм. Гутлынх нь ул харагдана. Ул нь цоорчихсон нь надад ажиглагдсан”.
Хязгааргүй их эрх мэдэл цоорхой ултай шаахайнаас эхэлжээ... Хожим нь хурлыг Коба “редакторласан”. Түүний түүхчид зөвхөн Лениний илтгэлийг л үлдээжээ.
Коба Смольныйгаас гарахгүй хорогдоно. Түр засгийн газар Өвлийн ордонд байралсаар. Одоохондоо большевикууд бол ердөө л үймээн дэгдээгчид. Ленин уурсан: “Юу ч болсон хамаагүй Түр засгийн газрыг л тонилгох хэрэгтэй”.
Энэ хооронд Зөвлөлүүдийн хоёр дугаар их хурал эхэллээ. Коба индэрт суух олон дарга нарын дунд алга. Ленин айсан хэвээр, тиймээс нүүрний будагтайгаа. Коба Смольныйн аль нэг өрөөнд нуугдан, хэрэг гарвал хувьсгалын Жолоодогчийг аваад алга болоход бэлэн байдалд байлаа.
Асуудал тийм ч өөдрөг харагдахгүй байна. Керенский бүслэгдсэн Өвлийн ордноос мултарч хүчээ зузаатгахаар фронт руу явжээ. Дотор нь Түр засгийн газар байрлан хуралдаж байгаа Ордон эсэргүүцэл үзүүлсэн хэвээр.
Подвойский: “Өвлийн ордныг бид 25-ы өглөө дайрах ёстой байсан юм. Товыг хагас өдрөөр, дараа нь зургаан цагаар сунгаснаа сүүлдээ ерөөсөө тов зарлахаа больсон. Ленин нэг жижиг өрөөнд бүгнэ. Зөвлөлүүдийн хурлын нээлтэнд тэр оролцоогүй... В.И. хараал талбин хашгичиж биднийг бараг л буудахад бэлэн байлаа”.
ШИНЭ ЕРТӨНЦ
Орой зургаа гэхэд Өвлийн ордон орох бүх замыг бослогын цэргүүд хаав. Ордныг хамгаалалтынхан хаяж одлоо. Шөнө дунд гэхэд эмэгтэйчүүдийн суман, цаана нь хэдэн цэрэг ордонд үлдэв. Одоо болоиж гарлаа. Петропавловск цайзас болон “Аврора” онгоцноос хий буу тавьлаа. Чимээг нь хот даяара сонслоо. Ингээд Төв штабын хаалганаас байлдааны буугаар буудаж эхлэх нь тэр. Ордны сараалжин хаалгыг эвдэн онгойлгов.
Хоёрдугаар сарын хувьсгал төгсгөл боллоо. “Нарлаг хавар эхэлсэн зүйл энэхүү аймшигт зэврүүн намраар төгслөө... Хүмүүс эзгүйрч, дэр норж, гэрэл унтарлаа... Буудалцах чимээ энд ч сонстоно... Тулалдаан үргэлжилсээр... буудалцааны гал цахилгаан цахих шиг маналзан манай тагтнаас ч харагдана” – хэмээн тэр шөнө Занаида Гиппиус тэмдэглэжээ.
Буудсаны дараа дайралт эхэллээ. “Большевикууд тэр шөнө хэдэн хүүхнийг л ялсан юм шүү дээ” – хэмээн эмэгтэйчүүдийн сумангийн ахлах унтер офицер Мария Бочарникова дурсчээ.
Шөнийн 1.50 гэхэд (10 дугаар сарын 26 эхэлжээ) Ордныг эзлэв. Ингэж л эхэлсэн юм даа!
Сүүлчийн хааны тасалгаан дахь үнэтэй хавтас бүхий өрсөн номуудыг тарааж шидэн, үнэт эдлэлийг нь тонон, ордныг нэгжсээр подволд орон дарсны агуулах руу орцгоолоо. Дарсыг зөөн талбайд гаргаж хуарангууд руу ачлаа. Баривчлагдсан сайд нарыг гудамжны бэхлэлт дундуур туун Петропавловск шорон руу авч одов.
Бочарникова: “Хүүхнүүдийг баривчилсан. Гренадорын хорооныхны хүчээр л бидний хэн нь ч хүчиндүүлээгүй. Бидний зэвсгийг хураасан... Нэг л хүн алагдсан”. Гэхдээ эднээс олон хүүхэн ямар ч зэвсэггүй гэртээ харьж яваад алагджээ. Согтуу байлдагч, усан цэргүүд тэднийг хүчиндэн, өндөр байшингаас гудамж руу чулуудаж байв.
Бочарникова энэ удаа амь гарсан боловч сүүлд нь иргэний дайнд алагдсан.
Энэ үед их хуралд меньшевик Абрамовичийн сөөсөн хоолой танхимын шуугианыг давах гэж оролдон цахиртана. Тэрээр ордныг “Аврора” буудаж байгааг одоохон зогсоо гэж орилно. Өвлийн ордонг эзэллээ хэмээн “Аврора” хөлгийн усан цэрэг зарлангуут нижигнэтэл алга таших чимээ түүний ядарсан хоолойг нам дарав. “Дөнгөж ингэж зарласан хойно л Ленин хиймэл үсээ авч, нүүрний будгаа арилгасан” – хэмээн Троцкий бичсэн байна.
Хурал өглөө тав хүртэл үргэлжлэв. Дараа нь ядарсан ялагчид түр нойр авлаа... “Хэн нэг нь шалан дээр бүтээлэг хулдаад дэр тавьсан дээр Владимир Ильич бид хоёр зэрэгцэн хэвтэв. Өглөө болсон хойно Ленин: “Нууц байдлаас засгийн эрх рүү дэндүү түргэн шилжлээ дээ... толгой эргэмээр юм” хэмээн яагаад ч юм германаар хэлсэнсэн” – хэмээн Троцкий бичжээ.
Сэтгэл хөдлөм энэ энэ агшинг үнэнч Коба ажиглаж суусан байх.
Хоёр удирдагчийн нөхөрлөлийн үнэ цэнийг тэр сайн мэднэ. Хоёр удирдагч гэж байдаггүй юм даа.
Төрийн эргэлт хийсэн хүмүүс Смольныйн олон өрөөнд энэ үүрээр хичнээн их аз жаргалтайгаар нойр аваа бол. Энэ өрөөнүүдийн нэгэнд цог нь унтарсан гаанстай жижигхэн дүнсгэр гүрж унтаж байна. Энэ олон аз жаргалтнуудыг тэр хожим бут ниргэх болно.
Манантай жихүүн өглөө болж нойтон цас хаялана. Сониуч нэг нь Өвлийн ордны өмнүүр алхаж эвдэрсэн гудамжны гэрэл, энд тэндгүй тараагаад хаячихсан түлээг гайхан харна.
Энэ өглөө шинэ ертөнц төрсөн юм. Кобагийн ертөнц.
Баабар орчуулав
Чихэр идэхээ больсон Энхбаяр
Харин зурагтынхан ёстой гунзай асуултууд цуглуулжээ. “Ажилгүйдлийг арилгах уу?”, “Ард түмнээ харж үзэх үү?” Юмыг шудрага зөв болгох уу?” Тэгээд юу гэж хариулах болж байна? Арилгахгүй, харж үзэхгүй, шудрага болгохгүй энэтэр гэх юм уу? Асуулт ч ер нь Энхбаяр янз янзын юм санаачилж суудгийг илрүүлэхэд чиглээ юу гэлтэй. Уг нь хүмүүс эдний сүүлийн бүтэн хагас сар маргалдсан сэдвийг л сонирхож байгаа болохоос тэртэй тэргүй Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэлд хамаардаггүй асуудлаар хэн нь илүү бүлтрэхийг харах гээгүй юм л даа.
Содон хариултууд байсаан. Хаа очиж Элбэгдорж дайрч довтолсонгүй. Энхбаяр үгийн далим алдалгүй өрсөлдөгчөө байн байн жийж байлаа. Архангай гэсэн үг сонсонгуутаа шууд өөртөө хамрууллаа. Өөрийнхөө цэвэр цусны, төвийн төв, хав халх гэдгээ тодотгохын зэрэгцээ өрсөлдөгчийгөө дарж авах хамгийн гол дархан мэх нь болох “бохир цусны онол”-оо тодотгож буй бололтой. Энэ ажиллагаа их эрт эхэлсэн юм. Элбэгдоржийн Солонгост ярьсан үгийг нь “хүний нутагт хонь хариулж явахдаа” болгон засаж байхад эцсийн хариуг ингэж гаргахаар тооцжээ. Төрсөн хоёр өдөртэй, нүд нь бүлцгэр гээд л байн байн бичээд орилоод байхаар нь ямар жижиг юмаар хөөцөлддөг юм гэж гайхаж байтал, үнэндээ “том” мэс ардаа нуусан байжээ. Харин Энхбаяр “эцсийн үг” хэлэхдээ “өрсөлдөгчөө би нэг ч удаа гүтгээгүй” гэж огт нүдээ цавчилгүйгээр наадгийн! Ховдын Барсболд хэвлэлийн бага хурал зохиож Элбэгдорж шинжаан хүн болох асуудалд МАХН ямар ч хамаагүй гэж мэдэгдэхдээ нүд нь цавчих байтугай томорч байхым. Сэтгүүлчийн л асуудал гэнэ. Ерээд оны эхээр Оросоос плутон зөөж гаргадаг сүлжээ үүсчээ. Харин үүнийг мөнгөнд дуртай тэнэгээр гүйцэтгүүлнэ. Ахиухан мөнгө өвөртлүүлээд л онц аюултай цацраг идэвхит бодисыг пламастраар биед нь нааж өгөөд явуулчихана. Өнөөх нь хоёр зөөгөөд л чөмөг нь задарч үхдэг юм байгаа биз дээ. Захиалагчид цогцосны хармаанаас түрүүн өгсөн мөнгөө эргүүлж сугалаад л болоо. Энхбаяр нүдээ цавчихгүй байгаа шалтгаан нь үүнийг плутон зөөгчөөр гүйцэтгүүлсэн. Үнэхээр түүний амнаас “Элбэгдорж шинжаан хүн” гэсэн үг огт гараагүй. Уг нь Шинжаан гэдэг нь “шинэ зааг” гэсэн утгатай газрын нэр болохоос тийм үндэстэн огтоос үгүй л дээ.Бороо гоулдын гэрээнээс болж Монгол Улс толгой эргэм мөнгө алдсан, түүнийг Элбэгдорж хийгээд авилга авсан гээд улайм цайм авдагийн! Гарын үсэг зурсан хүний хувьд би сайн мэдэх юм. 1997 оны ашигт малтмалын хууль, 1997 оны 12-р сард гарсан Тогтвортой байдлын гэрээ хийх Засгийн газрын тогтоолын дагуу энэ гэрээ хийгдсэн. Үүнийг мэдээллийн хэрэгслэлийг бүгдийг нь урьж баяр ёслолын байдалтай гүйцэтгэсэн. Гэрээг тэр үед Английн компанитай хийсэн. Гэрээ ёсоор хоёр жилийн дотор хөрөнгө оруулж ирэхгүй бол хар аяндаа хүчингүй болох байлаа. Харин 2001 оны 12-р сард Энхбаярын санаачлага, гишүүн Содхүүгийн уншсанаар алтны онцгой татварыг хүчингүй болгох хууль гарсны дараа буюу уг гэрээ хүчингүй болсноос олон жилийн дараа анх гэрээ хийсэн Английн компани биш Канадын Сэнтэра гоулд гэдэг өөр компани Бороогийн ордыг эзэмшихээр боллоо. Алтны онцгой татвар хүчингүй болгоход хүчин зүтгэсний шан болгож Гунгаадорж, Алтай нарын хотын уугуул гишүүдэд Монголбанкны ажиллагсаддаа зориулсан байрнаас тус болгонд нь 4 өрөө байр өгсөн юм. Ордын хамтран эзэмшигч нь тэр үеийн Гадаад яамны дэд сайд Батболд байлаа. Миний тооцсоноор онцгой татвар хүчингүй болгосноор Монголд 100 сая долларын алдагдал учиржээ. 2003 оноос Монголд хөрөнгө оруулж эхэлсэн Сэнтэра гоулд компанийн сайтад байгаа тайланд тус компани Монголд хөрөнгө оруулж эхлэхээсээ хоёр жилийн өмнө буюу онцгой татварыг хүчингүй болгодог 2001 онд Монголд 30 сая доллар оруулсан гэж байдаг. Бороо гоулдын нээлтэн дээр Ерөнхий сайд Энхбаяр тууз хайчлан зүсэн зүйлээр магтаад малиганаад явж буй кино дүрс нэгэнт үлджээ. Энэ тухай би мөн ч олон бичлээ. Энийг нэг талд нь гаргах юмсан. Надад бүх баримт нь бий. Энэ шүүх цагдаа прокурорынхон ирж надтай уулзаач. Хаана нь гэмт хэргийн шинж агуулагдаж байгааг нэг тодотгооч. Сонгуулиар биенээ ялладаг тоглоом биш шүү дээ, гэмт хэрэг ярьж байна.
Монголын бүх төрийн өндөрлөг дамжин зайдалсан хүн одоо болтол хувьцаа гээч юмыг ойлгоогүй өдий хүрсэн гэдэг харин намайг гайхашрууллаа. Хувьцаа ярихаар 1990 оны өмч хувьчлах тасалбартай холиод байх юм. Тэр үед улсын өмч хувьчилсан механизмын ядахнаа үндсэн санааг ойлгосонгүй. Улсын өмчөөс хүртэх эрх олгосон тасалбар, хувьцаа хоёр ялгаатай гэдгийг энэ талаар огт ойлголтгүй хүнд яажшүү тайлбарладаг ч юм билээ.
Надад ёстой үнэн таалагдсан яриа бол Энхбаярын Неругаас авсан сургамж!! Хүүхэд нь чихэр идээд байхаар ээж нь Ерөнхий сайд Неруг загнаад өгөөч гэж гуйжээ. Төрийн тэргүүн түүнийг долоо хоноод ир гэж. Ирэхээр нь битгий чихэр идэж байгаарай гэжээ. “Долоо хоногийн өмнө хэлэхгүй яав?” гэж эхийг асуухад “Долоо хоногийн өмнө би өөрөө чихэр иддэг байсан, одоо больсон учраас бусдыг битгий чихэр ид гэж хэлэх эрхэй болсон” гэж тэндэхийн Үндэсний удирдагч өгүүлжээ. Ураа, тэндэхийн үндэсний удирдагчаас манай үндэсний удирдагч сайхан сургамж авчээ! Одоо манай хүн бас чихэр идэхээ больсон. Юутай ч сүүлийн долоо хоног. Ямар сайхан юм бэ? Одоо Энхбаяр маань юутай ч бусдыг “авилга битгий ав” гэж хэлэх эрхтэй боллоо! Сайн үйлс дэлгэрэг!Боломж
Саяхи сонгуулиар ард түмний ихэнх нь эргэж нэг сэргэжээ. “Энэ чинь юу болж байна?” гэж давхийн нойрмоглолоосоо нэг сэрлээ. Ёс бус тогтолцоогоо нураахад бэлэн байгаагаа харууллаа. Хүний нийгмийн “шудрага” гэж үздэг үнэлэмжийг сэргээхэд бэлэн байгаагаа илтгэлээ. Гэхдээ аалзны тор шиг сүлжилдсэн энэ тогтолцоо мэдээж ганц сонгуулиар тасар татагдахгүй. Үүнийг Элбэгдорж хийнэ гэж горьдож найдсан хэрэг. Харин Элбэгдорж тэрхүү бэлэн болсон, ажиллаад сурчихсан ёс бус механизмын шинэ эзэн болоод цааш явбал манай нийгэм дүүрлээ л гэсэн үг. Ийм учраас сонгуулийн дүн биднийг муу муухайгаасаа салгачиж байгаа юм биш, салах шинэ боломж гарч ирлээ гэсэн үг.
Төрийн эрхэнд хэн нэгнийг гаргаж ирээд тэр чигээр нь сэнтийтэй нь хадчихдаг орон биш, бид гаргаж ирсэн шигээ татаж унагаж бас чадна шүү гэдгийгээ ард түмэн дахин нэг санууллаа. Энэ үг одоо уначихсан Энхбаярт гэхээсээ гарч ирж байгаа Элбэгдоржид илүү хамааралтай сануулга. Манайд дарангуйллын тогтолцоо байхгүй, Энхбаяр дарангуйлагч байгаагүй, тэр гагцхүү ёс бус тогтолцоог засахын оронд өөртөө чадмаг ашиглаж байсан. Муу механизм дээр муу хүн тодордогийн л жишээ. Түүний буруу үйлдлийн их бодож 10 хувь нь бие хүнээсээ болсон, дэндүү дийлэнхи хувь нь манай удирдлагын механизмын гажиг тогтолцоонд ноогдоно. Ингэхээр хүмүүс Элбэгдоржийг ёс бус механизм дээр суусан сайн удирдагч болоорой гээгүй, хууль номдоо таарсан сайн механизмын зүгээр л хүн шиг нэг удирдагч байгаарай гэсэн хэрэг. Түүнээс гайхамшигийг хүмүүс нэхээгүй байх, удирдагч гайхамшиг үзүүлэх гэхээрээ ихэнхидээ илбэ жатга байдаг, энэ нь хуулийн хүрээнээс гараад явчихдаг. Иймээс Элбэгдоржийг хүмүүс “засварчнаар” илгээн томилж байгаа байхаа.
Манай нийгмийн удирдлагын тогтолцоонд юун түрүүн хариуцлагын механизм байхгүй. Хуулинд энэ нь дэндүү тодорхой бус байдгаас болоод хэн ч юун д ч хутгалдан оролцох бололцоотой мөртөө гарсан хариуны хариуцлагаас бүгд чөлөөлөгдөх бололцоотой. “Хууль тодорхой бус байх нь огт хуульгүй байснаасаа дор” гэсэн зарчим эртний Ромд мөрдөгддөг байсан юм шүү дээ. Гэтэл бид тэднээс хоёр мянганы дараахи хүмүүс. Одоо Үндэсний аюулгүйн зөвлөл дээр 150 гаруй асуудал овоорчихоод байна. Тэндээс ашиг унагах зорилгоор түгжчихсэн хэрэг. Нэг үгэндээ хэн нэг эрх мэдэлтэн нь хувийн ашиг сонирхлын үүднээс том том үг хэлж байгаад нийгмийн урагшлах механизмыг гацаах, таг зогсоох бололцоотой байна гэсэн үг. Монголын төрийн зовлон буруу шийдвэр гаргадагтаа биш огт шийдвэр гаргаж чадахгүй гацчихдаа байдаг юм. Ийм механизм бүрдээд даруй 15 жил болж байна. Буруу шийдвэр гаргаж болно, алддаггүй төр байтугай хувь хүн байхгүй. Алдаа үргэлж засагддаг. Гацаа бол эвдрэл сүйрэл рүү л аваачина.
Иргэншил, орчин үеээ дагаад гурван хувьсгал дамжин үеэ өнгөрөөсөн феодализм XXI зуунд эргэж сэргэнэ чинээ хэн санах билээ. Далбайсан ковбой малгай, хээ хуар болсон элбэг дээл, алт мөнгөн тоног болсон төө илүү өргөн бүс, хувин шиг том хөөрөг, үнийг нь сонсвол муужирч унамаар угсаат адуу зэрэг бол ердөө л гадна харагдах өнгө нь. Дээш нь хандив татвар ивээн тэтгэлэгээ өгөөд явбал өөрийн захирч буй салбар болон бүс нутагтаа хууль журмаа өөрөө үзэмжээрээ тогтоож дураараа дурги гэсэн феодолын ёс Монгол улсын Үндсэн хуультай зэрэгцэн орших болжээ. Урт шар дээлтээс болгоомжил гээд байгааг би л лав Энхбаяраас гэхээсээ энэ феодлын ёс журмаас сал, хол бай гэсэн анхааруулга гэж ойлгодог.
Яс үндэсээр биенээ гадуурхаж болохгүй тухай аль 85 жилийн өмнө Үндсэн хуулинд туссан санаа одоо л нэг нийтээр зөвшөөрөгдөж эхэлж байх шиг. Гучаад оны үед буриад гарыг гадуурхах нь хэрээс хэтэрч олон зуугаар нь зөвхөн яс угсааны асуудлаас болж хомроголон устгаж байв. Дөч тавиад оны үеэс өвөр монголчуудыг албан ёсоор гадуурхаж эхэлсэн. 1960-аад оноос эхлэн манай нийгэм хятад цустай хүмүүсийн эрэлд хатаж тэднийг бүртгэн зүсэн зүйлээр хавчиж эхэлсэн юм. 1990 оноос төр тийм бодлого баримтлахаа болиод эхлэхээр өнөө гадуурхагдаж асан “эрлийз хурлийз” гэгдэгчид болон харилцаа чөлөөтэй болохоор түр болон бүрээр орж ирэх өвөр монголчууд нийлж аваад нийгмийн цусны шинжилгээ хийгчид болж Монголын улс төрийн тайзан дээр гарч ирсэн болгоныг “хужаа” болгон урьд өөрөө амсаж байсан зовлонгоо нялзаан хариу таашаал авах боллоо. Үүнд өртөөгүй улс төрчид нэгээхэн ч үгүй. Сонгууль болгоныг биенээ хужаа хувхайгаар нь дуудахаас эхлэнэ. Гаднаас нь харахад нийгэм нь өөрөө өвчтэй харагдана. Саяын сонгууль солиорлын дээд үзүүр болох шиг боллоо. Эв эеийг сахих гэдэг зүгээр нэг маань мэгзэм биш гэдгийг харуулах боломж бас гарч ирж байгаа юм.
Монгол улс байгалийн асар их баялагтай баян орон гэгдэх. Тэгэж л ярих юм. Үнэн л байгаа даа? Харин гадны хөрөнгө оруулагчид үргэн зугтдаг газар болсон нь хөдөлбөргүй үнэн. Байгалийн баялагаа өөрснөө ашиглах туршлага, толгой, мөнгө, технологи байхгүй нь бас үнэн. Өөрөө иддэггүй бусдыг ойртуулдаггүй бухал манасан гурианхатсан нохойн амьдралаас салж бусадтай адил мөр бүтэн гэдэс цатгалан амьдарч хөдөлмөрлөх бас нэгэн боломж гарч ирж байна.
Бидэнд дахиад нэг шинэ боломж гараад ирлээ. Энэ боломжийг ашигласан ч болно, хөсөр хаяад эргээд нойрмоглосон ч болно. Харж л байж болоё. Найдсан хүн маань эргээд л өвлийн өвгөн царайлаад л “та нар зүгээр л гэртээ сайхан амраад сууж бай, өмнөөс чинь би гүйж очоод амьдралыг чинь залгуулах хоол ундыг чинь авчраад тараагаад өгчихөнө” гээд л бүлтрээд эхэлбэл “за ингээд өнгөрчээ” л гэж бодоорой. Бид шинэ ерөнхийлөгчөөсөө олны нэрлэдэгээр “шудрага үнэн”-ийг, хууль зүйн хэлээр бол хуулийг сахиж сахиулахыг илүүтэй хүсэж байна. Үүнд л найдаж түүнийг сонгосон. Гэхдээ ёс бус байвал бас унагаж чадна гэдгээ ч ард түмэн сануулах шиг боллоо.
Цэдэнбалыг төрд дахиж ойртуулаагүй
1980 онд үйлдвэр бүхэлдээ ашиглалтанд орлоо. Харин Эрдэнэт Монголд дарамт болж хувирав. Үйлдвэрийн алдагдлыг төлөхөөр улсын төсвөөс жилд 40 сая төгрөг гаргах боллоо. Гэрээ угаасаа “дээрмийн” шинжтэй байсан аж. Түүхий эдийн үнэ дэлхийн зах зээлийнхтэй ямар ч уялдаагүй, тэгээд ч Монголын талаас тавьсан өр хугацаа болон хүүнд шахагдаж ашиг хүртэх тухай ямар ч яриа байхгүй, харин ч байнгын дааж давшгүй төлбөрт оржээ. Төлөвлөгөөний комиссын дарга Содном энэ асуудлыг 1984 оны эхээр дээш танилцуулав. Түүнийг Гадаад худалдааны сайд Очирбат, Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга Пэлжээ, Төв хорооны эдийн засаг хариуцсан дарга Мишигдорж нар дэмжсээр Ерөнхий сайд Батмөнх, улс төрийн товчооны Моломжамц гэсэн хамгийн дээд эгнээнд хүрч дэмжлэг хүлээлээ.
Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга Майдар үүнийг өөртөө олдсон маш том боломж гэж харжээ. Тэрээр Ерөнхий сайд болохыг мөрөөддөг байсан юм. Ингээд тэрээр Филатова авгай дээр орон Цэдэнбалын эсрэг маш том нууц хуйвалдаан явагдаж байгаа ба энэ нь Монгол-Зөвлөлтийн найрамдлыг устгах эцсийн зорилготой болох тухай сүржин хов хүргэлээ. Авгайтай нийлэн Цэдэнбалыг ятган асуудлыг яаралтай нэг мөсөн шийдэхээр болжээ. Удахгүй энэ асуудлыг Төв хороогоор хэлэлцэнэ гэж удирдагч амлав. Мэдээж энэ олон дарга нарыг хусахад тэдэнд Москвагийн дэмжлэг хэрэгтэй. Ингээд хоёр орны шинжлэх ухаан техникийн хамтын ажиллагааны комиссын нарийн бичгийн дарга буюу Майдарын өөрийнх нь гарын хүн Балбарыг Москва руу яаралтай томилжээ. Балбар Москвад ирэн Монголд аймшигт хуйвалдаан болж буйг илтгэн Эрдэнэтийг ашиггүй үйлдвэрлэл гэж үзэж байгаа “хорон санаатнуудыг” илчиллээ. Асуудал тэр дороо өндөр авч Кремлийн хамгийн дээд цэгт очив.Кремльд цаг агаар өөр болчихсон байлаа. Хөдөөнөөс дуудагдаж ирсэн Горбачев үзэл суртал хариуцсан гол хүн болжээ. Брежневийн босгосон авилгын сүлжээг нураах ажиллагаа гаднаас нь харахад тун тайван юм шиг мөртөө эрчимтэй шургуу үргэлжилж байв. Улаанбаатараас ирж Москвагийн “доодчуудаас” дэмжлэг авсан матаас түүнд таалагдсангүй. Тэр өөрөө 1981 онд Монголд ирж байдал ямархуу дампуу “брежневжсэнийг” нүдээр харсан төдийгүй Монголын удирдагчийн орос эхнэр Зөвлөлтийн нэр хүндийг хэрхэн унагаж байгааг биеэр мэдэрсэн нэгэн.Нөгөөтэйгүүр Монголын удирдлагад байгаа энэ олон хүнийг зэрэг нэг амьсгаагаар түлхэн унагана гэдэг ямар аюул учруулж болохыг ч багцаалсан хэрэг. Ингээд түүний удирдлагаар сөрөг довтолгооны сценари боловсрогджээ.
Монголын олон удирдагчдыг биш оройд нь байгаа Цэдэнбалыг өөрийг нь зайлуулахаар тэд шийджээ. Үүнд шалтгаан хэрэгтэй байв. Тэр нь Цэдэнбалын мэдрэлтэй холбоотой өвчин. Тэрээр өнө эртний юм
ыг маш тод санах мөртөө дөнгөж сая болсон явдлыг санахаа больчихжээ. Нэг ярьснаа олон дахин давтдагаар барахгүй нэг хүнтэй хэдхэн минутанд хэд дахин мэндлэнэ. Мэдээж түүний өвчин оросуудад саад болоогүй, улс орноо бүрэн захирч Москвад үнэнч байж чадаж байвал бусад нь бага ач холбогдолтой юм. Гэтэл дээд дарга нарыг олноор нь зэрэг унагах болсон нь хяналтаа алдаж буйн дохио, нөгөө талаас орос эхнэрийн авир талцлыг улам хурцатгаж байлаа. Эхнэрийн талаархи шүүмж улам олон болж Цэдэнбалын хамгийн ойрын үнэнч хүрээллээс бараг өдөр тутам гомдол гарах болов. Иймээс л Цэдэнбал Москвад хэрэггүй болжээ.
Халх голын 45 жилийн ойд эргэж ирж оролцоно гэсэн тооцоотойгоор Цэдэнбал 1984 оны наадмын дараа Москвад амрахаар одов. Харин тэнд очингуут нь үнэн хэрэгтээ баривчилсан юм. Амь насанд онц аюултай өвчин туссан байна гэсэн онош дор нь гаргаж урт удаан эмчилгээ хэрэгтэй гэлээ. Зөвлөлтүүд энэ мэдээг Хар далайд амарч байсан Батмөнх, Моломжамц нарт мэдэгдэв. Тэд айчихлаа. Даргаасаа сална гэж тэд зүүдлээ ч үгүй байсан. Үнэндээ Филатовагийн хардаж яриад байсан шиг Монголд Цэдэнбалын эсрэг ямар ч хуйвалдаан байгаагүй. Түүнд, ялангуяа орос эхнэрт нь дургүйцэх үзэн ядал маш их байсан боловч үүнийг илээр эсэргүүцэх хоншоортой хэн ч байгаагүй. Батмөнх, Моломжамц нар энэ мэдээг эргэж очоод нөхөддөө хэлэхээс айжээ. Иймээс тэднийг өөрснөө очиж Улс төрийн товчоонд наадахаа хэл гэж гэдийв. Зөвлөлтүүд онош тавьсан Чазов эмчийг Улаанбаатар явуулан Улс төрийн товчоог айлгуулжээ. Зөвлөлтүүдийн заавраар Батмөнхөөр толгойлуулсан товчооны төлөөлөгчид эргэж Москва орон Цэдэнбалыг “хаан ширээнээсээ татгалзах” санал тавив. Филатова боож үхэх шахан төлөөлөгчдийг элдэв хангайгаар доромжлон цамнав. Цэдэнбал Моломжамцыг энэ хуйвалдааныг зохион байгуулсан хэмээн заамдан авч зодох гэж оролджээ. Тэр хоёр өөрсдийг нь ингэж “татан буулгаж” байгаатай яагаад ч эвлэрэхгүй байлаа.
Цэдэнбалын оронд хүн олж тавь гэж зөвлөлтүүд шургуу шаардах авч Монголын удирдагчидын айдас салж өгдөггүй. Тэдэнд Цэдэнбалыг ялангуяа Филатоваг Монгол руу буцаахгүй гэсэн баталгаа хэрэгтэй байлаа. Хосууд буцаж ирвэл мань хэд хосоо шахуулна, Лоохуузын туулсан амьдралыг давтана гэдгээ сайн мэдэж байсан хэрэг. Эцэст нь КГБ-ийн дарга Чебриков тийм баталгаа өгчээ. Ингээд намын бүгд хурал хуралдуулан Цэдэнбалыг өвчний учир үүрэгт ажлаас нь чөлөөлсөн тогтоол гаргаж оронд нь Батмөнхийг тавьснаа зараллаа. Тэдний хувьд энэ нь өөрсдийнх нь чадамжаас хэтэрсэн зориг зүрх байсан юм.
Цэдэнбал, Филатова нар Москвагийн түлхүүрийг ашиглахаар хөөцөлдөж гарлаа. Тэд Монгол руу буцаахыг гуйж, Цэдэнбалыг ердөө л намын хүндэт дарга болгоё хэмээн Кремлийг царайчилж эхлэв. Зөвлөлтүүд гаргасан шийдвэр дээрээ бат зогсоно. Мань хоёр зүгээр л буцаад очиход Монголын бүх удирдагчдын шээсийг гоожуулж орвонгоор нь эргүүлж чадна гэдгийг зөвлөлтүүд дэндүү сайн мэдэж байлаа. Иймээс өвчнийхөө оношийг улам чангаруулан тайлбарлана. Хожим Цэдэнбалын хүү Зоригийн хэлснээр эмнэлэгт буй өвгөн дарангуйлагчийг Чазов биеийг нь улам муутган тамирдуулах тариагаар байнга тарьж байжээ.
Цэдэнбал, Филатова нар бодит байдалтай эвлэрч өгөхгүй удтад биеэ зовоосон юм. Цэдэнбалын толгойд нь 44 жил суусан МАХН-ын бүнд хурал хуралдаж эзнээ зайлуулдаг тэр өдөр буюу 1984 оны 8-р сарын 20-ий өдөр Филатова КГБ-ийн дарга Чебриковтой уулзан өөрийг нь Монгол руу буцаахыг шаардаж, харин өвгөн нь гэртээ Зөвлөлтийн Коммунист намын Төв хороонд өргөдөл бичээд сууж байлаа. “Харанхуй бүдүүлэг, бичиг үсэггүй ядуу монгол малчны хүү Юмжаагийн Цэдэнбал би... суут Лениний эх орон ЗХУ болон түүний ленинч коммунист намд үргэлж үнэнч байсан бөгөөд эцсийн амьсгалаа хүртэл үнэнч байх болно” гэж тэрээр бичжээ. Гэсэн ч цаадуул нь энэ тангаргыг ч тоосонгүй, өргөдөлийг архивт хадгалжээ. Юутай ч Цэдэнбалыг Монгол руу яасан ч буцаасангүй.
Дөрвөн жил өнгөрч, эмгэн өвгөн хоёр бодит амьдралтай нэгэнт эвлэрчээ. Монголын нам төрийн улирлагчид ч шинэ нөхцал байдалд дасан өөрснөө улс орноо удирдаад явах болсон байна. Хутган үймүүлэгч Майдрыг тэтгэвэрт нь хөөж гаргажээ. Чухам ийм үед Цэлэнбал, Филатова нар 1988 оны намар Улаанбаатарт эргэж ирлээ. Тэр хоёртой уулзсан хүмүүс гэвэл хуучин өөрсөдөд нь үйлчилж байсан үйлчлэгч, зарц, шивэгчин нар. Монголын удирдагчдаас хэн нь ч тэднийг хүлээн авч уулзсангүй. Авгайг дагаж хуйлардаг байсан урлаг спортынхонтой Филатова уулзах гэж оролдсон авч цаадуул нь зугтаагаад олдсонгүй.
1991 оноос монголчууд Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийг эзэмших болж, бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээлийн үнээр борлуулах боллоо. 2007 оны зэсийн үнээр бодвол энэ үйлдвэр ашиглалтанд орсноосоо хойш нийтдээ 30 шахам тэрбум долларын эргэлт хийжээ. Үүний тун бага хувь нь Монголд ноогдсон юм. Гэвч гэрээ хичнээн дээрмийн шинжтэй байсан гээд Эрдэнэт нь Монгол орны хөгжилд хамгийн том бодитой түлхэц үзүүлжээ. Энэ гэрээ хийгдээгүй, Эрдэнэт босоогүй байсан бол Монгол орон өнөөдөр тун ч “нарийхан” байх байлаа. Шулуулдаг ч бай, мөлжүүлдэг ч бай Эрдэнэтийг хөөцөлдсөөр байж босгож ирсэн нь өвгөн дарангуйлагчийн хойч үедээ үлдээсэн их өв юм.
2009 оны 5 дугаар сар 30
Чөлөөлөгдсөний баяр
1989 оны 6-р сарын 4-нд Польшид анхны чөлөөт сонгууль боллоо. Коммунист оронд болсон анхны чөлөөт сонгууль. Ерөөсөө коммунист ертөнцийн бүхий л түүхэнд шүү дээ. Бас чөлөөтэй гэж хэлэхэд ч хэцүү. Учир нь парламентийн дээд танхимын тал суудлыг коммунистууд эхнээс нь өөрсөддөө авчихаад өрсөлдөөнийг өөрийн намын дотор л явуулахаар тохиролцсон байв. Өөрөөр хэлбэл нэг тал явганаар, нөгөө тал машинтайгаар уралдахаар болжээ. Өнөөгийн нүдээр харахад дэндүү шудрага бус мэт боловч тухайн үедээ коммунизмын дарангуйлалд байсан ертөнцөд энэ нь аугаа том дэвшил байлаа. Ялагдчихлаа. Хэн гээч, машинтай уралдсан хэд явган гүйсэндээ сүнсгүй туулгах нь тэр. Хүчийрхэлэл дээр тогтож байсан нийгэм ард түмний хүсэл зоригийг асуусан хамгийн анхны сонгуульд л нам тавиулах нь тэр. Ийнхүү энэ өдрийг коммунизм мөхсний баяр болгон тэмдэглэх болжээ. Полшид энэ баярыг дуулиантай тэмдэглэлээ. Валенса, Хавэл нар гол баатрууд нь. Жагсагчид болон дэмжигчид Валенсагийн алдартай сахлыг дуурайн хиймэл живэр уруулдаа наацгаажээ. Баярт Европын бараг бүх удирдагчид ирж. Польшууд анхдагч нь байсан. Тэд энэ амжилтанд хүрэхийн тулд 10 жил зогсолтгүй тэмцэлдсэн. Солидарность үйлдвэрчний эвлэлд нийт 14 сая ажиллагсадын 10 сая нь хамрагдаж коммунизмд эсэргүүцлээ илэрхийлж байлаа. Түүнээс надна польш ажилчин, оюутан, сэхээтнүүд нийгмийн энэ бурангуй дарангуйллыг эсэргүүцэж 1956, 1968, 1970 онуудад удаа дараа бослого гарган тэмцэж байсан. Нэг бус нь цусаар будагдсан.
Иймээс 1989 оны тэр өдрийг дэлхий даяар амьсгал даран харж байлаа. Ялангуяа нийгмийн ижил нөхцөлд дарлагдаж байсан сая сая хүний хувьд энэ сонгуулийн дүн цаашдын хувь заяаг нь тодорхойлох ач холбогдолтой байсан юм. Коммунизм нь дийлдэшгүй мангас биш юм байна, ард түмэн санаа зоригоо нэгтгэн тэмцвэл амархан ялагдах цаасан бар юм гэдгийг энэхүү түүхэн сонгууль дэлхий даяар харууллаа. Ердөө хэдхэн сарын дараа Унгарт коммунист засаглалыг эцэс болгов. 10-р сард Прагад бослого гаран 17 хүний амиар дэглэмийг түлхэн унаглаа. Гайхалтай нь дэглэмийнхээ 40 жилийн ойг тэмдэглэх гэсэн оролдлого нь Зүүн Германыг байхгүй болгосноор үл барам коммунизмыг ертөнцөөс тусгаарлаж байсан Берлиний хана нуран уналаа. Ингэж гэж ямар ч өөдрөг үзэлтэн арай зүүдлээгүй байх. Ийм хурдан уу? Дараа нь Румынд аймаар юм болсон доо. Харгис дэглэм өөрийгөө аврах гэж цусан далай үйсэн. Зүүн Европт болсон их хувьсгал Монголд шууд л нөлөөлсөн. 1989 оны 12-р сарын 10-нд Улаанбаатарт анхны эсэргүүцлийн цуглаан боллоо. Өнөөдөр цөөхөн хүн санадаг болохоос үүнээс хэд хоногийн өмнө Ховдод, бас Эрдэнэтэд цуглаан жагсаал болж тэр байтугай Улс төрийн товчоог огцрохыг шаардаж байжээ. Юутай ч манай нийгмийн байгууламж, зарчмыг тэр чигээр нь өөрслөх аугаа хувьсгал ингэж гараагаа авсан юм. Энэ онд монголчууд ч эрх чөлөөгөө олсны 20 жилийн ойг тэмдэглэнэ. Хийвэл хийсэн шиг хийчихгүй зориг зүрх алдан эргэж буцаж хойш урагшаагаа холхисоор байтал хүний бүтэн үе өнгөрчээ. 20 жил гэдэг аугаа том хугацаа шүү. 1989 оны 6-р сарын 4-нд буюу Польшид коммунист ертөнцийн анхны чөлөөт сонгууль болж байхад ертөнцийн нөгөө өнцөгт аймшигт цусан намаг буй болж байлаа. Хятадын чөлөөлөх армийн танкууд Тянь Аньминий талбай руу “довтлон” эрх чөлөө хүссэн гар хоосон оюутнуудыг бяцалж эхлэв.
Бээжингийн албан ёсны тоогоор 300 хүрэхгүй хүн алагдсан гэдэг авч өрнөдийн эх сурвалж хамгийн багаар бодоход гурван мянган хүн үрэгдсэн гэж үздэг юм билээ. Зүүн Герман байгуулагдсаны 40 жилийн ойд ирсэн Горбачёвыг берлинчүүд “Горби, бидэнд туслаач” гэсэн уриатайгаар угтаж улмаар Берлиний ханыг нураасан. Түүний перестройка, гласность нь коммунизмын дарлалд байгаа сая сая хүнд шинэ итгэл найдвар, эрх чөлөөний мэдрэмж өгсөн юм. Хятад оюутнууд ч Горбачёвт ихээхэн найдлага тавьж, түүний Бээжинд хийх айлчлалыг угтан төв талбай дээрээ суулт зохион байгуулжээ. Тэд мөн л 1956 оны унгарууд шиг, 1968 оны чехууд шиг коммунизмыг засаж сайжруулан “хүний нүүртэй” болгож болно гэж бодож байсан хэрэг. Үр дүн нь яг л дээрх тохиолдлуудтай нэгэн адил цус нулимсаар өндөрлөсөн юм. Энэ нийгэм зөвхөн хүчирхийлэл дээр тогтоно, ард түмний санал хүслээр бол тогтох бололцоогүй гэдгийг польшууд 1989 оны тэр зун сүүлчийн удаа баталсан. Нийгмийн ийм загвар анх буй болохдоо л уг нь үүнийг баталсан юм. 1917 онд Октябрийн эргэлтийн дөнгөж дараа Петрградад болсон сонгууль үүнийг хөдөлбөргүй нотолсон. 2009 оны 6 дугаар сар 8
Найдваргүй орон
Одоо уг компанид ажиллаж байгаа ажилчид ажил хаян улмаар өлсгөлөн заралсан байна. Шаардлага нь их хачирхалтай. Дундаж цалин нь 250 орчим доллар байдаг энэ ядуу орны иргэдээс уг уурхайн ажилчид дундачаар 4-5 дахин илүү цалинтай байдаг. Гэвч монгол хүний хөдөлмөрийг хямд шулж байна, нөгөөтэйгүүр энэ баялаг бол Канадын биш Монголын баялаг гэх үндэслэлээр нөхөн төлбөр шаардаж байгаа аж. Тэд 10 сая доллар нэхэж байна. Сентерра гоулд айсандаа энэ оронд мөрдөгддөг хөдөлмөрийн хуульд зааснаас гурав дахин их мөнгө буюу 1.6 сая доллар өгөхөд бэлэн гэжээ. Ажилчид үүнийг чамалсан төдийгүй шаардлага нь илүү улс төрийн шинжтэй болж канадчуудыг эх орноосоо нэгмөсөн хөөж байна. Тэд гадаадын шунахай капиталистууд улс орныг нь мөлжиж алтыг нь үнэгүй зөөж дуусаж байна гэж энэхүү улс төржсөн шаардлагаа тайлбарлаж байгаа юм. Үнэндээ Сентэрра гоулд энэ оронд үйлчилж байгаа хуулийн дагуу ил тод тохиролцоо гэрээгээр ажиллаж байгаа ба өнгөрсөн 6 жилд нийттээ 800 орчим сая долларын эргэлт хийсний тэн хагас нь янз бүрийн татварын хэлбэрээр Монголд ноогджээ. Энэ уурхай татвар төлөлтөөр оросуудтай хамтарсан зэсийн уурхай Эрдэнэтийн дараа хоёрдугаарт ордог.
Асуудал нарийндаа ажилчдад байгаа биш аж. Сентерра гоулд нэгэнт авчирч босгосон техникээ ашиглан Гачуурт хэмээх газар дараагийн хөрөнгө оруулалт хийхээр Засгийн газартай тохирсон аж. Авилгаар дэлхийд тэргүүлж байгаа энэ орны улс төрийн тодорхой бүлэглэл уурхайчдаар канадчуудыг хөөлгөөд нэгэнт хайгуул судлагаа нь хийгдсэн Гачууртын ордыг булааж авах гэж байгаа аж. Хөрөнгө оруулагчийн эрх ашгийг хамгаалах гэрээгээр хүлээсэн үүрэгтэй Монголын засгийн газар ажилчдыг чимээгүй дэмжиж, харин хээл хахуульд идэгдсэн мэдээллийн хэрэгслэлүүд эх оронч уриа лоозонгоор дуу шуутай уралдан дэмжинэ. Зарим эх сурвалжаас үзвэл ажилчдыг хатгаж санхүүжүүлж байгаа бас нэг эх үүсвэр нь энэ оронд алтны уурхай ажиллуулж байгаад татварын маргаанаас болж баривчлагдах дээрээ тулж зугтаж гарсан оросын бизнесмэн нэгэн аж. Тэрээр мөн л Монголын засгийн газартай тохирч хууль ёсоор ажиллаж байтал “гэнэтийн ашгийн татвар” гэдгийг монголчууд гэнэт бодож олоод ашгийнхаа 68 хувийг хураалгахыг шаарджээ. Орос бизнесмэн одоо Монголын засгийн газрыг олон улсын шүүхэд өгч тэрбум гаруй доллар нэхэмжилж байгаа.
Гэвч ажил хаясан уурхайчдын араас дэмжих хамгийн том хүчин зүйл нь хөрш хоёр орных нь геополитик юм. Сүүлийн 400 жил Орос, Хятадын хооронд буферийн үүрэг гүйцэтгэж энэ хоёр аврага гүрний нөхөрлөл, дайсагналцалаас хамааран аль нэгнийх нь протектрат эсвэл вассал, сателит болж ирсэн ердөө 2.6 сая хүнтэй энэ хоцрогдсон орон цаг уурын маш хүнд нөхцөлтэй, хэт эрс тэс уур амьсгалтай, далайгаас 1500 метрт өргөгдсөн, маш хуурай, дэд бүтэц үгүй газар билээ. Олон улсын жишгээр ганцхан хоттой, тэнд нь хүн амынх нь тэн хагас нь суудаг, гэтэл газар нутаг нь Францаас гурав дахин том. Дэлхийн хоёр дахь коммунист энэ орон хүйтэн дайн дуусахад ардчилал, зах зээлийн тогтолцоонд шилжсэн. Харин энэ далимаар Орос, Хятад гэсэн хоёр хөршдөө геополитик утгаараа хориод жилийн турш таг мартагджээ. Энэ хооронд Өрнийн орнуудтай зузаан холбоотой болж, тэднээс байнга зээл тусламж авна. АНУ-тай цэргийн салбарт хүртэл хамтран Иракт цэргээ илгээсэн ба удахгүй монгол дайчид Афганистанд үүрэг гүйцэтгэхээр очино.
Хүйтэн дайны дараа буй болсон хоосон орон зайг бөглөхийн тулд Орос, Хятад хоёр Шанхайн хамтын ажиллагааны гэх улс төр, эдийн засаг, цэргийн холбоо байгуулсанд Монгол өрнийхний ятгалгаар одоо болтол нэгдсэнгүй. Афганистаны дайныг далимдуулж Киргиз, Узбекстанд цэргийн баазаа байгуулчихсан байсан америкчуудыг шанхайнхан амжилттай хөөж гаргалаа. Хуучин Зөвлөлтийн эзэнт гүрэнд хамаарч байсан Дунд Азийн орнуудад АНУ-ын эрх ашиг орж ирэхгүй гэдгийг ч үүний өмнө Кондализ Райзаар Москва зөвшөөрүүлж чадсан.
Монгол бол Орос Хятадын хооронд шаалттай өргөс юм. Урьд зөвлөлтийн, сүүлийн 20 жилд өрнийн геологчидийн хайгуулийн үр дүнд энэ орон асар их байгалийн баялагтай болох нь мэдэгдсэн. Саяхи хямралын өмнөхөн Монголын байгалийн баялагийг зарим эх сурвалж ихнаяд доллароор үнэлж байлаа. Иймээс ялангуяа АНУ, Канад, Австрали, Английн уул уурхайн компаниуд өөрийн эрхгүй ийш анхаарлаа хандуулж, хайгуулын ажил нэлээд хийсэн байна. 2002 оны ганц жилд тэдний зүгээс зөвхөн хайгуулд 100 сая доллар хаяжээ. Үүний оргил нь канад геологичид Монголын говиос дэлхийн хамгийн том зэсийн орд олсон юм. Зэс нь 72 тэрбум унци, алт нь 30 сая унци энэ орд бол үнэхээр геологийн түүхэнд гарсан томоохон нээлтийн нэг мөн.
Монголын дэд бүтэц, уул уурхайн төслүүдийн зах зээлийн багтаамжийг барагцаалж дээрхи Оюу толгойн орд, коксжих нүүрсний Таван толгойн орд, Транс Сибирийн паралель төмөр зам, шинээр баригдах онгоцны буудал, Казахстан Хятадыг холбох 1550 км хар зам, дагалдах эрчим хүчний төслүүдийг тооцвол ирэх 15 жилд нийт 29 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдаж байгаа юм. Үүнийг Монгол дотоодоосоо ядахнаа тавхан хувийг нь ч санхүүжүүлэх боломж байхгүй нь ойлгомжтой. Иймээс зайлшгүй гадаадын нэр хүнд бүхий хөрөнгө оруулалтын банкууд, үндэстэн дамнасан корпорациуд ба хувийн том хэмжээний бизнес эрхлэгч нар Монгол улсыг сонирхон, энэхүү төслүүд дээр хэлцэл хийх шатанд оролцохоос өөр аргагүй. Чухам энэ факт Орос Хятадын хооронд шаалттай жижиг өргөсийг асар том геополитик орон зай болгон өөрчлөх магадлалтай учраас хөршүүд нь сандралдаж буй хэрэг.
Хямралаас болоод дэлхийн зах зээлд түүхий эдийн үнэ унасан энэ завшааныг ашиглаж хятадууд өөрийн асар их мөнгөний нөөцөд тулгуурлан байгалийн баялаг руу хөрөнгө оруулах оролдлого идэвхитэй хийж байна. Гэвч өрнийн компаниуд тэднээс сэжиглэж, ирээдүйд буй болох Хятадын монополиос айж байгаа нь саяхан бүтэлгүй болсон Рио Тэнто, Би Эйч Пи компаниудад олон тэрбумын аварга хөрөнгө оруулах гэсэн Хятадын оролдлого бүтэлгүйтсэнээс тод харагдана. Монгол нь байгалийн хамгийн их баялагтай 10 оронд ордог учир Хятадын энэ их мөнгө умарт хөрш рүүгээ хандах илүү магадлалтай. Үүнд саад бологч нь өрнийн хөрөнгө оруулагчид юм. Энэ бол геополитикаас гадна эдийн засгийн бас нэг хүчин зүйл нь болж байгаа билээ.
Өрнийн хөрөнгө оруулалтыг шахан зайлуулах, тэдний геополитик сонирхлыг нь унтраах, ядахнаа геополитик утгаар нь Монголын байгалийн баялагийг өөрснөө ашигладаггүй юм гэхэд хэн ч ашиглахгүй болгон царцаах нь Москва, Бээжингийн аль алиных нь сонирхол болжээ. Энэ зорилгодоо тэд хэдийнээ Улаанбаатарт өөрийн тавдугаар цуваагаа байгуулж амжсан. Энэ бол хэр баргийн хүн ойлгох аргагүй Монголын төрийн шийдвэр гаргах “ардчилсан” тогтолцоо, мөн энэ оронд сүүлийн 20 жил хамгийн “дэвшилттэй” урагшлан хөгжиж үзүүлэлтээрээ дэлхийд тэргүүлж байгаа авилгын тогтолцоо юм.
Хамгийн утгагүй юм шиг мөртөө геополитик утгаараа хамгийн амжилттай тоглоом дээр өгүүлсэн Оюутолгой хэмээх зэсийн аврага орд дээр болжээ. Канадын дунд ангилалын Айванхо майнз компани тэрбум орчим долларын хөрөнгө оруулалтын үр дүнд энэ ордыг нээсэн юм. Ингээд ашиглалтын гэрээ хийх гэж 2003 оноос гурван удаа Засгийн газартай хэлэлцээрт ороод бүтсэнгүй бүтэн 6 жилийн нүүр үзжээ. Ордыг ашигладахад ойролцоогоор 5 тэрбум долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай юм. Уул компани Торонтогийн бирж дээр 4 тэрбум доллар босгоод байтал монголчууд “бидний нэрээр босгосон мөнгө” хэмээлдэн бараг л хураалгахыг шаарджээ. Нүүдэлчин омгийн энэ хүмүүст биржийн зарчим тайлбарлах гэж олон жилийн нүүр үзлээ. Одоо ч Монголын хөрөнгийн биржийн дарга уул уурхайд хэрэгтэй энэ их мөнгийг өөр дээрээ босгоно гэж зөрүүдэлсээр яваа төдийгүй энэ биржид цуглаад байгаа бараг бүх мөнгөөрөө захиалан монгол залуу япон хүнээр заалган хөрөнгийн бирж дээр олон тэрбум доллар босгож байгаа сэдэвтэй уран сайхны кино хийлгэсэн байна. Монголчууд нэг ч доллар гаргалгүйгээр ордоос буй болсон нийт ашгийн талаас илүү хувийг нь авах олон улсын жишиг дэндүү чамлалттай санагджээ. Уг нь чингэвэл энэ ядуу орон богино хугацаанд бас нэг Кувейт болох юм. Зэсийн үнэ өсөөд эхлэнгүүт Монголын парламент огт ашиглаж эхлээгүй байгаа зэсэндээ 68 хувийн ашгийн татвар гэнэт тогтоож аваад түүндээ тулгуурлан гэрээ хийхийг шаардах боллоо. Хамгийн инээдтэй нь Айванхо компанийн 51 хувийг монголчууд нэхэж эхлэв. 2007 онд компани Засгийн газартай гэрээ хийн компанийхаа 34 хувийг монголчуудад зарах, гарах мөнгийг нь зээлээр олж өгөхөөр боллоо. Гэтэл парламент энэ гэрээг огт зөвшөөрсөнгүй. Нэгдүгээрт авах хувьцаандаа мөнгө төлөх болсонд асар их гайхцгаав, хоёрдугаарт 34 хувь багадаж байгаа ба тус компаний 51 хувийг үнэгүй авч байж л сална, тэгэхгүй бол “янки гоу хоум!”.
Айванхогийн хувьцаа монголчуудын араншингаас болж бирж дээр 17 доллароос 1,5 долларын хооронд хязгааргүй савлана. Дэлхийн уул уурхайн гигант Рио Тэнто Айванход 300 сая доллар зээлээд гэрээ хийгдвэл үүнээ хувьцаа болгохоор тохирчээ. Энэ хооронд эдийн засгийн хямрал эхэлж хувьцаа унан Айванхогийн Оюутолгойд босгосон мөнгө ердөө 700 сая доллар боллоо. Засгийн газартай гурван удаа гэрээ хийгээд унасан Айванход одоо итгэх хүнгүй болсон учир тэд бирж дээр 5 тэрбум доллар босгоно гэдэг бүтэшгүй зүйл болж байгаа юм. Тэгээд ч сая сая хувьцаа оруулагчид болон өрнийн сонирхогч компаниуд өнгөрсөн 6 жилд монголчуудын араншинг хангалттай ойлгосон учир нүүр бурууллаа. Рио Тэнтогийн тэсвэр барагдаж Монголоос нэг мөсөн гарч явах шийдвэрт хүрчээ. Урьд нь гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар буй болгонгуут олон компани орхин гарч байсны дотор хайгуул хийж байсан Англо гоулд санд мэнд зугтаасан юм. Саяхан энэ оронтой бараг хориод жил ажиллаад цочрол, паник, гомдол, гайхшралаас өөр юу ч олоогүй дэлхийн уул уурхайн хамгийн том компани Би Эйч Пи нүүр буруулан, Монголоос нэг мөсөн гарч явж буйгаа зараллаа. Ер нь байгалийн баялаг экспортлодог 72 орон байдгаас хөрөнгө оруулалтын найдвараараа Зимбабвэ, Венесүэлийн хамт хамгийн найдваргүй аюултай орноор Монгол тодроод байгаа.
Монголын шийдвэр гаргагчид яагаад ингэж хүүхэд шиг, эсвэл дээрэмчин шиг авир байнга гаргадаг юм бэ? Хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэд хэдэн байгууллагын удаа дараа хийсэн судлагаанаас үзэхэд монголчуудын 80 орчим хувь нь газар дор буй байгалийн баялагийг бушуухан ашиглаж өнөөгийн ядуу зүдүү байдлаасаа түргэн гарах сонирхолтой аж. Монгол бол ардчилсан орон. Тиймээс байсхийгээд болох сонгуулиар улс төрийн намууд нь нийгмийн хэрээс хэтэрсэн асар их амлалт амлан сонгогчдыг татдаг ганц аргатай. Бүхий л шинэ тутам хөгжиж байгаа Африк, Латин Америкийн орнуудын нэгэн адил. Түүхий эдийн үнэ өсөх хэрээр тэдний амлалт томорч, намууд дуудлага худалдаанд орж буй аятай өрсөж нэмсээр хамгийн сүүлд тогтсоноор бол иргэн болгондоо 1500 доллар тараахаар болчихоод байгаа. Энэ нь тус орны үндэсний нийт орлогоос хоёр дахин их тоо юм. Яг үнэндээ өнгөрсөн намраас эхэлсэн хямралд гагцхүү зэсийн экспортоос хамааралтай энэ орны эдийн засаг хамгийн түрүүн өртөж ДНБ нь богино хугацаанд хоёр дахин багасчээ. Одоо төрийн албан хаагчдынхаа цалинг ч тавьж чадахгүй хэмжээнд хүрчихээд байгаа.
Төрийн шийдвэр гаргах механизм нь тун өвөрмөц. 76 гишүүнтэй парламент, 15 гишүүнтэй Засгийн газар, дээр нь ерөнхийлөгч хэн нь ч бие дааж бараг ямар ч шийдвэр гаргах эрхгүй. Шийдвэр гаргах хүрээний ялгаа зааг, хариуцсан сектор нь ойлгомжгүй. Иймээс биенийхээ гаргасан шийдвэрийг хэн нь ч хүчингүй болгох бололцоотой. Авилга, бохир ажиллагаагаараа нэлээд нэр дуулсан Айванхо компани 2001 оноос тус улсын ерөнхий сайд дээр хамаг бооцоогоо тавьжээ. Дараа нь тэр хүн спикер, ерөнхийлөгчөөр сонгогдон явсаар өнгөрсөн сард ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдан улс төрөөс алга боллоо. Монголын төрийн шийдвэр гаргах механизмыг ойлгохгүй явсаар Айванхо ийнхүү дампуурч байгаа юм. Одоо тэдэнд энэ оронд айлгүй орж ирж чадах ганц газар Хятадад ордоо зарах, эсбөгөөс монголчуудыг юм ойлгодог болохыг хүлээн тодорхой бус хугацаагаар царцаах хоёрхон гарц үлдсэн.
Монгол бол ер бусын хэмжээгээр авилгад идэгдсэн орон. Нэгэнт төрийн шийдвэр хэн гаргадаг нь мэдэгдэхгүй, ойролцоогоор 100 орчим хүний зөвшлөөр шийдэгддэг болохоор хэн ч тоглоомоос гадуур үлдэхийг хүсэхгүй. Үүн дээр байсхийгээд болдог сонгуулиар олон хүн солигддог болохоор тоглогчдын тоо хэд дахин олон юм. Бүгд эх орныхоо нэрийн өмнөөс шийдвэр гаргасны төлөө ямар нэг юмтай хоцрох сонирхолтой учир тоглолтыг улам төвөгтэй болгоно. Нүүдэлчдийн сэтгэхүйд институцийн хариуцлага гээч ойлголт харш учир эд биенээ хүлээн зөвшөөрнө гэж байхгүй, Засгийн газар солигдох болгондоо түрүүний засгийн гаргасан шийдвэрийг хүчингүй гэж зарлахаас ажлаа эхэлдэг. Монголын Төв банк 25 сая долларын баталгаа гаргачихаад банкны ерөнхийлөгч нь солигдсоны дараа шинэ удирдлага нь үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэж мэдэгдсэнтэй уялдан бас нэг олон улсын шүүх ойрмогхон Германд хуралдахаар болчихоод байгаа юм.
Авилгад идэгдсэн, шийдвэр гаргах ойлгомжтой тогтолцоогүй нь Монголоос өрнийн хөрөнгө оруулалтыг шахах төдийгүй ердийн харилцааг нь зогсоох үх дүнтэй механизм болж байна. Ямар ч монгол хүнтэй уулзсан өөрийнхөө хятадуудад хэрхэн дургүйг амтархан ярих дуртай. Үнэндээ эдэнтэй хятадууд л хэл амаа ололцож чаддаг. Гадаад орны нутаг дээр ч хахууль өгч авалцсан бол шууд гэмт хэрэгт тооцогддог Өрнийн хөрөнгө оруулагчид Монголын түшмэдтэй хэл авалцан ойлголцож чадаггүй бол хятадуудын хувьд хээл хахууль нь бараг үндэснийх нь хэл билээ. Энэ хэлийг монголчууд харин хаа очиж маш сайн ойлгоно. Одоо Монголд 2000 орчим гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж буйн 50 хувь нь өмнөд хөршийнх нь. Тэдний эсрэг үргэлж дуу шуугиантай хэрүүл маргаан гарч байдаг боловч учраа ололцоод болоод л байдаг юм. Хятадын хөрөнгө оруулагчид, ялангуяа гуанз буудал зэрэг үйлчилгээний газрыг айлгаж дарамталдаг, улс төрийн агуулгатай үг хэл ярьж явдаг бүлэглэлүүд санасныг бодвол маш олон, хоорондоо ч өрсөлдөөнтэй. Гэвч үүнийг хятадад дургүйцэж байна гэхээсээ тэднээс мөнгө саах гэж байна, түрүүн өгснийг нь голж байна, “цалингаа” нэмэгдүүлэх гэж байна гэдгийг нь ойлгоход тийм ч төвөгтэй биш.
Өрнийн хөрөнгө оруулагчид одоо нэгэнт Монголоос залхжээ. Монголын урааныг сонирхож байсан солонгос, япончууд дуугаа хураав. Эдэнтэй учраа олох гэж байхаар хэл амаа ололцож чаддаг Орос, Хятадаар нь дамжуулаад хэрэгтэй түүхий эдээ олж авсан нь хавьгүй хялбараас гадна нервээ хөдөлгөж өөрснийгөө зовоох хэрэггүй гэдгийг сайтар ойлгожээ. Монголд нээгдээд байгаа асар том орд Тавантолгой нь 6,5 тэрбум тонн нүүрсний, түүний дотор 1,6 тэрбум тонн коксжих нүүрсний нөөцтэй учир зүй ёсоор зах зээлийн сонирхол татаж байгаа юм. Уул ордын тэндэрт 11 орны 20 гаруй том компани оролцжээ. Харин монголчууд одоо ордыг олон хэсэгт хуваан “хэнийг нь ч гомдоохгүй”-ээр шийдэж буй бололтой. Ордын гол утга томдоо байгаа, хуваахаар ач холбогдол үнэ цэн нь олон дахин буурч, зардал нь өсөн Монголд ноогдох өгөөж нь эрс хомсдоно. Харин монгол түшмэд үүнээ геополитик, найрамдал, ард тмний сайн сайхан, олон улсын туршлага гэх мэтээр огт ичихгүй юу санаанд орсноороо тайлбарлан зөвтгөж сууна. Үнэндээ бол шийдвэр гаргагч 100 орчим хүн болбол бүгдээрээ юмтай хоцрох боломж олгож буй хувилбар нь энэ юм. Хуваагдсан тоогоор нь хахууль өгөгч орос, хятадын жижиг сажиг компани л орж ирэх болов уу. Солонгос, японых ч байж магадгүй, учир нь тэд уул уурхайн ямар ч туршлага үгүй, зүгээр нэг олзонд улсынхаа нэрийг мандуулсаар ороод ирэх жижигчүүд олдоно л доо. Тэндэрт орсон том компаниудын ихэнх нь ой нь гутаад татгалзан гараад явчихсан. Австралийн Би Эйч Би, Бразилийн Cи Ви Ар Ди, Британий Икстрада, Энэтхэгийн Жиндал, Английн Рио Тэнто зугтаасан буюу хаяж явахаар бэлдэж байна. Эдний зугтаасан газарт оронд нь орж ирэх буурьтай компани олдохгүй нь дэндүү ойлгомжтой.
2009.6.13
Орчуулагчдын их хурал гэж байхым?!
Польшийн уран зохиол нь оросын зэрэгцээ слав хэлтний хамгийн хүчтэй утга зохиол юм. Ренчин авгай Адам Мицкевичийн “Пан Тадэүш”-ийг монголчилсоноор Польшийн утга зохиолын ноён оргилыг бидэнд танилцуулсан юм. Мөн тэрээр Анджэевскийн “Чандруу, алмааз хоёр”-ыг монголчилжээ. Харин Польш утга зохиолын хамгийн олон гадаад хэлээр хөрвүүлэгдсэн бүтээл нь Фэрдинанд Оссэндовскийн “Хүн, бурхан, бугийн орноор” хэмээх Монголын тухай баримтат бүтээл байдаг. Омскийн Их сургуульд химийн профессор асан зохиогч 1920 онд Барон Унгерний хамт Монголд орж иржээ. Энэ тухайгаа замын тэмдэглэлээ 1924 онд Нью-Йоркт хэвлүүлээдэхсэн чинь тэр дороо 26 хэлээр орчуулагдсан аж. Оссэндовский Унгерний хамт Дилав хутагтаар мэргэлүүлэхэд Унгернийг хэдхэн сарын дараа үхнэ, харин Осэндовскийг хожим Унгерн гэдэг хүнтэй уулзаад нас барна гэсэн гэдэг. Хожим 1945 онд дайн дуусч байхад Осэндовскийтэй герман офицер ирж уулзан шөнөжин ярилцжээ. Өглөө нь алдартай аялагч маань бие барсан байсан гэнэ. Энэ тухай домог маягийн олон яриа байдаг. Бароны Монголд нуусан гэгддэг асар их алт баялагийн тухай хамаатны хүн нь болох тэр нэг Унгерн ярилцсан гэцгээнэ. Оссэндовскийн өөр нэг алдартай бүтээлийг нь “Ленин” гэнэ. Большевик удирдагч Германы агент байсан, дэлхийн дайнд Оросыг ялагдуулахын тулд түүнд Людэндорф асар их мөнгө өгч Петроград руу хувьсгал хийлгэхээр илгээжээ. Энэ тухай анх баримттайгаар нотлон бичсэн юм. Зөвлөлт засаг унаснаас хойш энэ баримт тал талаар улам бүр батлагдсан. Харин тухайн үед улаан цэрэг Варшавыг эзлэхэд оросууд өөрийн удирдагчийг нь “гүтгэсэн” эсэргүүг хайсаар үхсэн болохыг нь мэдэж шарилыг нь ухаж гарган сэгэлж шатаан бахаа хангасан гэдэг юм билээ. Оссэндовскийн Монголын тухай зохиол Ж.Нэргүйгийн орчуулгаар хоёр ч удаа хэвлэгдэн гарсан. Үнэхээр сонирхолтой ч ном, сайн ч орчуулга.
Оссэндовский болон Унгерний Азийн морин дивизийн хөрөнгө болох булж нуусан алтны талаар эрэн сурвалжлага олон жил хийсэн сэтгүүлч Михаловски гэж эр бий. Тэрээр энэ тухай олон өгүүлэл, хэд хэдэн ном хэвлүүлсний “Бароны гэрээслэл” бүтээлийг Аюуш монголчлон 1992 онд хэвлүүлсэн. Үнэт эдлэл, алтан бурхан зэрэг нийтдээ 1800 орчим кг баялагийг Хайлаарын банкинд аваачиж хийх гэж яваад одоогийн Сүхбаатар аймгийн хавьцаа Цагаантолгой гэдэг газар нууж булсан юм гэнэлээ. Эрднэс авч явсан хүмүүс улаан цэрэгт хөөгдөөд яах ч аргагүй болсон аж. Михаловскийн баталж буйгаар гучаад оны үед Унгерн нэртэй нэгэн геологч экспедицээсээ оргон зүүн зүг явж байгаад говьд ангаж үхсэн аж. Мөн зөвлөлтүүд Унгерний алтыг олох гэж 8 удаа хайгуулын баг гаргасан боловч амжилтгүй болсон ч гэх шиг.
Барон Унгерн Штэрнбэрг гэгч энэ цуутай эр аль XII зуунаас эхтэй алдартай сурвалжит удмын хүн учир төрөл садан олонтой бололтой. 1956 онд Австри улс бас нэгэн Унгернийг Москвад суух элчин сайдаар томилтол Хрущев “Бидэнд нэг Унгерн байсан, тэр л хангалттай” гээд татгалзан хүлээж аваагүй. Зөвлөлтийн болон манай түүхчдийн хүндэрсэн гүтгэлгийн үрээр Унгерн адгийн амьтан болж будагдсан болохоос үнэндээ Монгол орныг хятадуудаас чөлөөлж тусгаар тогтголыг маань эргүүлэн олж өгсөн буянтай хүн. Ховдыг чөлөөлөх дайнд ч оролцох гэж 1912 онд ганцаараа довтолгон ирсэн авч Оросын Ховд дахь консул зөвшөөрөлгүй буцаасан байдаг. 1921 оны 2-р сард хүрээг чөлөөлсний дараа Богд хаан шинээр Засгийн газраа эмхлэн Мандушир хутагт Цэрэндоржийг Ерөнхий сайдаар томилсон. 7-р сард Бодоогийн засгийн газар байгуулагдах хүртэл 5 сар тогтож байсан хууль ёсны Засгийн газрыг эс хүлээн зөвшөөрч “Унгернийх” хэмээн гүтгэн дордотгож түүхээс хассан явдал хэвээр үргэлжилсээр. Яахав дээ, хутагт Цэрэндоржийн хөргийг Төрийн ордны коридорт Бадамдорж, Бодоо хоёрын хооронд байрлуулчихад юу л хорогдов гэж. Түүх л үнэн мөнөөрөө сэргэнэ шүү дээ. Сониноос элчин сайд Хангай Унгерний барьж байсан хөөргийг хуучин эдлэлийн дэлгүүрээс олж авчээ. Новониколаевскт цаазаар авахдаа хурааж авсан зүйл нь яван явсаар ингэж зарим нь олдсон хэрэг.
Польшийн утга зохиол үнэхээр хүчирхэг. Аль ч төрөл нь. Рэймонт, Шинкэвич, Милош, Шимборска нар утга зохиолын Нобелийн шагнал хүртсэн. Шинкэвичийн “Qua vadis, Domino?” хэмээх библээс ишилсэн латин нэртэй бүтээлийг хүний түүхэнд гарсан хамгийн аугаа зохиолын нэг гэж үнэлдэг юм билээ. Болеслав Пруссын “Фараон” хэмээх эртний Египтийн тухай роман их алдартай, хэд хэдэн оронд энэ зoхиолоор кино хийсэн. Их сонирхолтой нь энэ романыг монгол хэлнээ эспэрантогоос орчуулж хэвлүүлсэн байдаг. Саяхан нас барсан Хэрбэрт хэмээх найрагчийг дэлхийн яруу найргийн ертөнц маш сайн мэддэг юм билээ. Шимборска гуайтай гар барьж хөөрөлдөж үзлээ. Амьд нобельтонтой ярихаар хий сүрдээд хэцүү юм билээ. 90 шахаж яваа хөгшин, харин ухаан хичнээн саруул гээ! Намайг өөрийн бүтээлээ орчуулж хэвлэхийг санал болголоо, даанч миний чадал хүрэхгүй л дээ. Яруу найргаар оролдоно гэдэг цаана нь бас нэг тусгай “зургаа дахь мэдэрхүй”-тэй байх шаардлагатай. Шимборскагийн 1957 онд тууривсан “Алмаст бичсэн захидал” найраг нэр заагдан Нобель хүртсэн юм. Ер нь түүний шүлгүүд хачин гоё. Хүүхдийн түргэн хэллэг шиг хөвөрч байснаа сүүлчийн хэдэн мөрөнд гэнэт эргэлт хийж аугаа философи, бодрол эрэгцүүллийн шинэ ертөнц рүү түлхээд оруулчих шиг болдог. Алмаст бичсэн захидалдаа тэрээр хүн төрлөхтний иргэншлийг чийдэнтэй, Шекспиртэй гэх мэтээр баахан гайхуулдаг. Харин захиа бичээд суугаа тэрээр дөрвөн хананд хориотой өчүүхэн нэгэн аж. Ертөнцийн дээвэр дээр суугаа эрх чөлөөт алмас юутай жаргалтай, юутай аугаа, ер нь л атаархам!
Польшийн жүжгийн зохиолчид хичнээн аугаа гэж санана. Орчин үеийг жүжгийн урлаг буй болоход тэд их үүрэг гүйцэтгэсэн. Станиславскийн театрт хийсэн их шинэчлэлийн дараахи үндсэн эргэлт хийсэн хүн бол польш найруулагч Гротовски юм. Польшийн жүжгийн аугаа гигант зохиолч Мрожэк, Гомбрович нар Брэхт, Бэкэт, Инэску, Пинтэр нарын эгнээнд орчин үеийн жүжгийн дэлхийн тэргүүлэх зохиолчоор тодорчээ. Мрожэкийн “Азтай учрал” жүжгийг орчуулсныг минь 1997 онд Батзаяа тайзнаа тавьсан. Тавхан жүжигчин оролцсон тэрхүү модэрн жүжиг ер нь шаардлагын төвшинд болсон, даанч төрийн албан хаагч – урлагчдын эзэмшдэг зориулалтын театрт зай олдоогуй.
Коммунист орнуудад диссидэнт утга зохиол гээч нэг төрөл бас их хөгжжээ. Нам засаг, үзэл сурталд боймлогдон хориглогддогийг хэлж байгаа юм. Хамгийн алдартай нь Солженыцын байх шив дээ. Монголд Чойномоос өөр байгаагүй байхаа. Дээрх Мрожэк, Гомбрович, Милош нар бүгд эх орноосоо дайжин гарсан зохиолчид. Гэхдээ дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн учир хатуу үед ч тэдний бүтээлийг хэвлэдэг байлаа. Харин Марэк Хласко хэмээх диссидэнт 1990 он хүртэл хаалттай байсан. Түүний хоёр ч романыг би орчуулсан юм. Гар бичмэлээр шүү дээ. Дэндүү хайхрамжгүй байсан юм уу, хүмүүст үзүүлж гайхуулж байгаад тэгсгээд таг мартчихана. 1980 онд орчуулсан Хласкогийн “Дараа нь чиний ээлж” романыг багын найз Батсүх маань 2004 онд олж өгснөөр хэвлэгдсэн. 1977 онд орчуулсан Зигмунт Зэйдлэр-Зборовски хэмээх детектив зохиолчийн “Гаршсан мэргэжилтэн” романы гар бичмэлийг ердөө саяхан нэгэн үл таних эр авчирч өгч намайг их баярлууллаа. Ганцхан хувь тэр гар бичмэлийг мань эр 30 гаруй жил хадгалжээ. Ингээд сая орчуулагчдын их хуралд явахын өмнө амжиж хэвлүүлээд аваачиж гайхуулав. Одоо ч сайхан болж дээ, хэн дуртай нь юу дуртайгаа хэвлүүлж болно. Цэнзүүр байхгүй, цэнзүүр нь ердөө л зах зээл. Номын зах зээлийг хорлогч нь төр л юм даа. Иргэдээс хурааж авсан татварын мөнгөөр аймшгийн номнууд мөнгөөр зодож хэвлээд л тэрийгээ үнэгүй тараагаад л. Төр уг нь номын “бизнес” хийдэг газар биш шүү дээ.
2009.6.22
